________________
३२४
भगवतीसगे मिथ्यादृष्टिभिः यथा नन्यां नन्दीमूत्रे यावत्-एवमुक्तम्-स्वच्छन्दबुद्धिमतिविकल्पितं, तद्यथा-भारतं, रामायणमित्यादि, तत्र अवग्रहः, ईहा च बुद्धिः, अवायो धारणा च मतिः, स्वच्छन्देन स्वाभिप्रायेण तत्त्वतः सर्वज्ञकेवलिनिर्मिता र्थानुसारं विनैव बुद्धिमतिभ्यां विकल्पितं स्वच्छन्दबुद्धिमतिविकल्पितं स्वबुद्धिनिर्मितं महाभारतरामायणादिचत्वारो वेदाः साङ्गोपाङ्गाः अङ्गः षड्भिः, शिक्षा-कल्प-निरुक्त ज्योतिषव्याकरण-च्छन्दोभिः, उपाङ्गैश्च चतुर्भिायपुराणमीमांसाधर्मशास्त्रलक्षणैः सहिताः साङ्गोपाङ्गाः, तदेतत् श्रुताज्ञानमुच्यते । गौतमः पृच्छति-से किं तं विभंगनाणे ? हे भदन्त ! अथ किं तत् कियत्पकारक विभङ्गज्ञानं भवति ? भगवानाह-'विभङ्गणाणे अणेगविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! अन्नाणे' हे गौतम ! श्रुताज्ञान चार प्रकारका कहा गया है और वह चार वेदरूप है इन वेदोंका निर्माण अज्ञानी मिथ्यादृष्टियोंने किया है। जैसा कि नंदीसूत्र में कहा है कि अंगोंपाङ्ग सहित चारवेद श्रुताज्ञानरूप हैं। इनकी रचना स्वच्छन्द मति और बुद्धिसे की गई है । अवग्रह ईहा इनका नाम बुद्धि है अवाय और धारणा इनका नाम मति है। स्वच्छन्दता इनमें इसलिये कही गई है कि ये वास्तवमें सर्वज्ञ केवली भगवानद्वारा निर्मित अर्थ के अनुसार विना ही अपने विषयका निरूपण करती हैं। वेदोंके अंग ६ और उपाङ्ग चार हैं । शिक्षा, कल्प, निरुक्त, ज्योतिष, व्याकरण और छन्द ये ६ अंग, न्याय, पुराण, मीमांसा, धर्मशास्त्र ये चार उपाङ्ग हैं । इस प्रकारसे भारत रामायणादि चार वेद ताज्ञानरूप हैं । यह श्रुताज्ञानका वर्णन है। अब गौतम पूछते हैं 'से किं तं विभंगनाणे' हे भदन्त ! विभङ्गज्ञान कितने प्रकारका है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'विभंगनाणे अणेगપ્રકારનું કહેલ છે અને તે ચાર વેદરૂપ છે. જેમકે નંદીસૂત્રમાં કહ્યું છે કે અંગોપાંગ સહિત ચાર વેદ ઋતાજ્ઞાનરૂપ છે અવગ્રહ, ઈહા એનું નામ બુદ્ધિ છે અવાય અને ધારણાનું નામ મતિ છે. સ્વચ્છંદતા તેમાં એટલા માટે કહેલ છે કે વાસ્તવમાં સર્વ કેવળી ભગવાન દ્વારા નિર્દિષ્ટ અર્થ વિના પિતાના વિષથનું નિરૂપણ કરે છે. વેદોના અંગ છ અને ઉપાંગ ચાર છે. શિક્ષા, ક૯૫, નિરૂક્ત, જ્યોતિષ, વ્યાકરણ અને છંદ. એ છે અંગ છે. ન્યાય, પુરાણ, મિમાંસા અને ધર્મશાસ્ત્ર એ ચાર ઉપાંગ છે. તે જ રીતે ભારત रामायण, माहि श्रुताशान३५ छे. 'से कि त विभंगनाणे' वान वितान ३८६॥ ४॥२नु छ ? - 'विभंगनाणे अणेगविहे पण्णत्ते' हे गौतम विमान
श्री. भगवती सूत्र :
