________________
७७४
भगवतीसूत्रे भवन्ति, सर्वथा कर्मरहिताः न भवन्तीत्यर्थः। एतेन महानिर्जराया अभावस्य निर्वाणाभावस्वरूपफलं प्रतिपादितम् । एवञ्च 'यो महावेदनः स महानिर्नरः' इति मागुक्तो नियमः विशिष्टात्मापेक्षो वेदितव्यः, नतु नैरयिकादिक्लिष्टकर्मजीवापेक्ष इति, एवं 'यो महानिर्जरः स महावेदनः' इति नियमोऽपि प्रायिको बोध्यः,अयोगिकेवलिनो महानिर्जरत्वेऽपि महावेदनत्वस्य अनेकान्तिकत्वात् अयोगिकेवली महानिर्जरो भवत्येव,महावेदनस्तु कदाचित् स्यात् , कदाचित् नापिस्यादिति भावः। शिष्ट कर्मक्षयरूप निर्जरावाले नहीं होते हैं और न सर्वथा कर्म से ही रहित होते हैं ! इससे सूत्रकार ने यह प्रकट किया है कि जब उनमें महानिर्जरा का ही अभाव रहता है तब इस महानिर्जरा के अभाव का फल तो निर्वाणाभाव (मोक्ष का अभाव ) है वह उनमें है ही यह स्पष्ट है अतः इस कथन से सूत्रकार ने यह प्रमाणित किया है कि (यो महावेदनः स महानिर्जरः ) यह जो पहिले कहा गया है " जो महावेदनावाला होता है वह महानिर्जरावाला होता है " सो यह कथन विशिष्ट आत्मा की अपेक्षा से कहा गया ही जानना चाहिये । क्लिष्ट कर्मवाले नारक जीवों की अपेक्षा से नहीं। इसी तरह से " जो महानिर्जरावाला होता है वह महावेदनावाला होता है " यह कथन भी-नियम भी प्रायिक जानना चाहिये क्यों कि अयोगि केवली जो होते हैं वे महानिर्जरावाले होकर भी महावेदनावाले नहीं भी होते हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि ऐसा नियम नहीं बन सकता है कि जहां २ पर महानिर्जरावत्व हो ભેગવવા છતાં પણ વિશિષ્ટ કર્મક્ષયરૂપ નિર્જરાવાળા દેતા નથી, અને તેઓ કર્મથી સર્વથા રહિત હોતા નથી. આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ કરી છે કે નારકમાં મહાનિર્જરાનો અભાવ હોય છે, તે કારણે મહાનિર્જરાના ફળ સ્વરૂપ નિર્વાણનો પણ અભાવ હોય છે. સૂત્રકારે આ કથન દ્વારા न्य सिद्धान्तनु प्रतिपादन ज्यु छ ॐ " यो महावेदनः स महानिर्जरः " २ મહાદનાવાળો હોય છે તે મહાનિર્જરાવાળે હોય છે. એવું જે પહેલા કહેવામાં આવ્યું છે તે વિશિષ્ટ આત્માને અનુલક્ષીને જ કહેવામાં આવ્યું છે, વિષ્ટ કર્મોવાળા નારકાદિ ઇવેને આ કથન લાગુ પડતું નથી. એ જ પ્રમાણે "२ मडानिशाणे डाय छे, ते मावेनावाणे डाय छे."
આ કથન પણ પ્રાયિક સામાન્યતઃ સમજવું, કારણ કે અયોગિકેવલી મહાનિર્જરાવાળા હોવા છતાં પણ મહાવેદનાવાળા નથી–પણ હતા. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે એ કઈ નિયમ સંભવી શકતા નથી કે જ્યાં જ્યાં મહા
श्री. भगवती सूत्र:४
