________________
प्रमेयवन्द्रिका ठी० श० ५ ३० १ सू० १ पुद्गलस्वरूपनिरूपणम्
६१३
"
एसे ' यः पुद्गलः क्षेत्रतः अपदेशः, स द्रव्यतः स्यात् कदाचित् समदेशः द्वणुकादेरपि पुद्गलस्य एकमदेशावगाहित्यसंभवात् स्यात् - कदाचित् अप्रदेशः परमोरपि एक देशावगाहित्वात्, किन्तु 'कालओ भयणाए' क्षेत्रतो यः अप्र सिय सपए से सिय अपएसे ) जो पुद्गल क्षेत्र की अपेक्षा प्रदेश रहित होता है, वह द्रव्य की अपेक्षा प्रदेश सहित भी होता है और प्रदेश रहित भी होता है, जैसे द्रयणुक आदि पुद्गल स्कन्ध आकाश के एकप्रदेश में जब वह क्षेत्र की अपेक्षा एक प्रदेश वाला होता है, परन्तु द्रव्य की अपेक्षा वह प्रदेशों वाला है क्यों कि वह द्व्यणुक स्कन्ध है और जब वही द्वयणुक आदिक स्कन्ध आकाश के अनेक प्रदेशों में अवगाहित होकर रहता है तब वह उन प्रदेशों की अपेक्षा अनेक प्रदेशवाला माना जाता है-इसी तरह जब पुद्गल का एक परमाणु आकाश के एक प्रदेश में अवगाहित होकर रहता है तब यह ट्र्यादिक प्रदेशों के अभाव से अप्रदेशी ही रहता है-इस तरह यह बात प्रमाणित हो जाती है कि जो द्व्यणुकादि पुद्गल क्षेत्र की अपेक्षा क्षेत्र के एक प्रदेश में कारण अप्रदेशी होता है, वह द्रव्य की अपेक्षा प्रदेशी भी हो सकता है और अप्रदेशी भी हो सकता है । द्रव्य की अपेक्षा प्रदेशी द्वयणुकादिक हैं और अप्रदेशी परमाणु है । किन्तु 'कालओ भयणाए ' काल
પુદ્ગલ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પ્રદેશ રહિત હાય છે, તે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પ્રદેશયુકત પણ હાઇ શકે છે અને પ્રદેશ રહિત પણુ હાઈ શકે છે. જેમકે બે, ત્રણ આદિ અણુઓથી બનેલા સ્કન્ધ જ્યારે આકાશના એક પ્રદેશમાં રહેલે હાય છે, ત્યારે તે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ એક પ્રદેશવાળા હાય છે, પરન્તુ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તે પ્રદેશવાળા હાય છે, કારણ કે તે યણુક ( એ અણુથી બનેલા ) ધ છે, પણ જ્યારે તે છે, ત્રણ આદિ અણુઓના બનેલા સ્કન્ધ આકાશના અનેક પ્રદેશોની અવગાહના કરીને રહેલા હાય છે, ત્યારે તેને તે પ્રદેશેાની અપેક્ષાએ અનેક પ્રદેશવાળા માનવામાં આવે છે. એજ પ્રમાણે જ્યારે પુદ્ગલનું એક પરમાણુ આકાશના એક પ્રદેશની અવગાહના કરીને રહેલું હાય છે, ત્યારે એ આઢિ પ્રદેશાને અભાવ હાવાને લીધે તેને અપ્રદેશી ( પ્રદેશ રહિત) જ કહેવાય છે. આ રીતે એ વાત સાખિત થઈ જાય છે કે “ જે એ આદિ અણુવાળુ` પુદ્ગલ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ક્ષેત્રના એક પ્રદેશમાં રહેવાને કારણે અપ્રદેશી હાય છે, તે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સપ્રદેશી ( પ્રદેશયુક્ત) પણ હાઈ શકે છે અને અપ્રદેશી ( પ્રદેશેાથી રહિત ) પશુ હાઈ શકે છે. એ આદિવાળુ પુદ્ગલ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પ્રદેશી છે અને પરમાણુ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અપ્રદેશી છે, પરંતુ
श्री भगवती सूत्र : ४
