________________
५७६
भगवतीने
भेदात् प्रज्ञता : हेतुना व्यवहारित्वात् मिथ्यादृष्टिः पुरुषोऽपि हेतुपदेनोच्यते, तद्यथा हेतुं न जानाति, नमः कुत्सार्थकतया मिध्यादृष्टित्वात् सम्यक्तया नाव गच्छति असम्यकतया जानातीत्यर्थः यावत्-हेतुं न पश्यति, असम्यक्तया पश्यतीत्यर्थः २, तथा हेतुं न बुध्यते असम्यकतया श्रद्धत्ते, ३, हेतुं न अभिसमागच्छति, असम्यकतया प्राप्नोतीत्यर्थः, ४, एवं हेतुम् अप्रशस्ताध्यवसानादि हेतुयुक्तम् अज्ञादृष्टि पुरुष भी हेतुपर से यहां कहा गया है ( हेतुं न जानाति ) में जो यह "न" है वह कुत्सा - निन्दा अर्थ में प्रयुक्त हुआ है। अतः जो जीव मिथ्यादृष्टि होता है वह हेतु को अच्छी तरहसे नहीं जानता है विपरीतरूप से ही जानता है- तात्पर्य यह है कि साध्य के साथ अविनाभाव संबंध से जो वर्तमान होता है वही " साध्यविनाभावित्वेन निश्चितो हेतुः " के अनुसार सच्चा हेतु होता है । त्रिरूपवाला या पंचरूप वाला हेतु नहीं होता है जैसा कि अन्यतीर्थिक जनों ने माना है। अतः मिथ्यादृष्टि हेतु के सच्चे स्वरूप से अनभिज्ञ होते हैं और जो हेतु का स्वरूप वास्तविक नहीं होता है उसे हेतु के स्वरूप रूप से स्वीकार करते हैं । सो एक यह हेतु हुआ दूसरा हेतु को सम्यकू रूप से देखता है वह है । तथा सम्यक रूप से जो हेतु का श्रद्धान करता है यह तीसरा हेतु है सम्यक्रू रूप से हेतु को अपने साध्य के साथ प्राप्त हुआ भी नहीं मानता है अर्थात् असम्यक् रूप से प्राप्त हुआ मानता है वह चौथा हेतु है इसी तरह से जो अप्रशस्त अध्यवसाय आदि हेतु सहित अज्ञान
ન
અહીં હેતુપદ દ્વારા ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે કારણ કે તે હેતુ દ્વારા વ્યવहार ना होय छे. ( हेतुं न जानाति ) भां " ” ના પ્રયાગ કુત્સા (નિન્દા ) ના અર્થમાં કરાયેા છે. મિાદૃષ્ટિ જીવ હેતુને સારી રીતે જાણતા નથી પણ વિપરીત રીતે જાણે છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સાધ્યની સાથે અવિનાભાવ સંબંધ ધરાવનાર હેતુને જ સાચા હેતુ કહે છે. કહ્યું પણ છે કે ( साभ्यविनाभावित्वेन निश्चितो हेतुः ) अन्यतीर्थिओ ने अमाणे माने छे ते પ્રમાણે હેતુ ત્રિરૂપયુક્ત કે પાંચ રૂપયુકત નથી. તેથી મિથ્યાર્દષ્ટિ જીવ હેતુનાં સાચા સ્વરૂપથી અજ્ઞાત હેાય છે અને હેતુનું જે વાસ્તવિક સ્વરૂપ હેતુ નથી, તેને વાસ્તવિક સ્વરૂપ રૂપે સ્વીકારે છે બીજો હેતુ એ છે કે જે હેતુને સમ્યક્ રૂપે દેખતા નથી-અસમ્યક્ રૂપે દેખે છે, ત્રીજે હેતુ એ છે કે જે સમ્યક્ રૂપે હેતુની શ્રદ્ધા કરતેા નથી-એટલે કે તે અસમ્યક્ રૂપે હેતુની શ્રદ્ધા કરે છે. ચેાથેા હેતુ એ છે કે જે સમ્યક્ રૂપે હેતુને પેાતાના સાધ્યની સાથે પ્રાપ્ત થયેલ પણ માનતા નથી એટલે કે અસમ્યક્ રૂપે પ્રાપ્ત થયેલ માને છે. અપ્રશસ્ત
श्री भगवती सूत्र : ४
