________________
-
-
भगवतीसूत्रे चयापचयक्रमेणैव रात्रिभागस्यापचयोपचयौ भवत इति फलितम् । तदुपसंहरन्ने वाह-' एवं एएणं कमेण' इत्यादि । ' एवम्' इत्युपसंहारे एतेन अव्यवहित पूर्वोक्तेन 'जयाणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्रे' इत्यादिना क्रमेण अनुसारेण प्रदशितरीत्या इत्यर्थः 'ओसारेयव्वं ' अवसारयितव्यम् दिनमानं हासनीयम् ।
दिनमानहासमकारमेवाह-सत्तरसम हुत्ते दिवसे भवइ' यदा सप्तदशमुहूर्तों में बढ जाता है, तात्पर्य यह कि-जब सूर्य बाहर के मंडल से आभ्यन्तर मंडल की तरफ जाता है तब ॥देढ मिनट और ४॥ १०॥ ६१ सेकिंड का समय दिवस में सूर्य के प्रत्येक मंडल की तरफ बढ़ जाने पर पढ़ता जाता है । और रात्रि का समय इतना ही कम होता जाता है।
और जब सूर्य आयातर मंडल से बाहर के मंडल की ओर आता है तब रात्रि,प्रत्येक मंडल की तरफ सूर्य के जाते समय शदेढ मिनट ४॥ १०॥ सेकिंड बढतीरहती है और दिनका प्रमाण इतना ही घटतारहता है। दिवस जब षडा होता है तब गत्रि छोटी होती है और जब रात्रि बडी होती है तब दिन छोटा होता है। यही बात (दिनभागस्योपच्यापचयक्रमेणव रात्रिभागस्यापचयोपचयौ भवतः) इस पाठ द्वारा समझाई गई है। अब सूत्रकार इस विषय को उपसंहृत करते हुए कहते हैं कि (एवं एएणं कमेण) इस तरह इस पूर्वोक्त क्रम से दिन का प्रमाण घटा देना चाहिये । इसी बात को सूत्रकार प्रकट करते हुए कहते हैं (सत्तर समुहुत्ते दिवसे भवइ) વાત તે પહેલાં પ્રકટ કરાઈ ગઈ છે. એટલે ક્ષણ ભાગ દિવસમાં ઘટતું જાય છે, એટલે જ ક્ષણ ભાગ રાત્રિમાં વધતો જાય છે, કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે સૂર્ય બહારના મંડળમાંથી આભ્યન્તર મંડળની તરફ જાય છે, ત્યારે મિનિટ અને ૪–૧૦ સેકંડ પ્રમાણ સમય, સૂર્યના પ્રત્યેક મંડળની તરફના ગમનથી વધી જાય છે, અને રાત્રિને એટલેજ સમય ઘટતું જાય છે, તેથી ઉલટું,
જ્યારે સૂર્ય આભ્યતર મંડળમાંથી બહારના મંડળ તરફ જાય છે, ત્યારે પ્રત્યેક મંડળની તરફ સૂર્યના ગમન સમયે રાત્રિ દેઢ ૧ મિનિટ ૪–૧૦-૬૧ સેકંડ વધે છે અને દિવસ એટલાજ પ્રમાણમાં ઘટતું રહે છે.
જ્યરે દિવસ લાંબે થાય છે, ત્યારે રાત્રિ ટૂંકી થાય છે, અને જ્યારે રાત્રિ લાંબી થાય છે ત્યારે દિવસ ટૂંકે થાય છે. એ જ વાત સૂત્રકારે નીચેના सूत्रा द्वारा समनपी छे. “दिनभागस्योपचयापचयक्रमेणैव रात्रिभागस्यापचयोयचयौ भवतः " डव माविषयी ५ २ ४२ता सूत्र४२ ४ छ , “ एवं एए ण कमेण" पूरित भ प्रमाणे हिसना से प्रमाण घटे त्यारे रात्रिनुं
प्रभा १ छ. मे १ात नीयन सूत्रीद्वारा सूत्रा२ २५ष्ट ४२ छ-( सत्ता
श्री. भगवती सूत्र:४
