________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.३ उ.८सू.१ भवनपत्यादिदेवस्वरूपनिरूपणम् ८७३ तान्तेषु कल्पषु-देवलोकेषु इन्द्रनिवासस्थानेषु 'एएचेव भाणियवा' एते चैव भणितव्याः तथाहि पञ्चकेषु सनत्कुमारादि-इन्द्रयुग्मेषु दक्षिणेन्द्रापेक्षया उत्तरेन्द्रसम्बन्धिलोकपालानां तृतीयचतुर्थयो यंत्यासो विधेयः अर्थात् तृतीयस्थाने चतुर्थः, चतुर्थ स्थाने तृतीयो बोध्यः, तृतीयस्थाने वरुणः तत्र वैश्रवणः इति बोध्यः, चतुर्थस्थाने वैश्रवणः तत्र वरुणः इति बोध्यः किन्तु प्रतिदेवलोकं सोमादय एव लोकपाला वक्तव्याः न तु भवनपतीन्द्राणामित्र भिन्न भिन्नाः, 'जे य इंदा ते य भाणियवा' ये च शक्रादयो दश इन्द्राः ते च से लेकर अच्युत तक के कल्पों में इन्द्रों के निवासभूत स्थानों में भी कहनी चाहिये-तथा प्रति देवलोक में इसी नामके सोम, यम, वरुण, वैश्रमण नामके लोकपाल भी जानना चाहिये । परन्तु विशेषता यह है कि सनत्कुमार आदि पांच इन्द्र युगलोंमें दक्षिणेन्द्रकी अपेक्षा से उत्तरेन्द्र संबंधी लोकपालोके बीचमें से तृतीय ओर चौथे लोकपाल का व्यत्यय-उलटफेर-करलेना चाहिये, अर्थात् तृतीय लोकपाल के स्थानमें चतुर्थ लोकपालका चतुर्थलोकपाल के स्थानमें तृतीय लोकपालका पाठ बोलना चाहिये, तृतीयस्थान में वरुण हैं सो वहांपर वैश्रमण ऐसा, और वैश्रमण चतुर्थ स्थानमें है सो वहांपर वरुण ऐसा कहना चाहिये । परन्तु प्रति देवलोकमें सोमादिक ही लोकपाल हैं ऐसा जानना चाहिये । भवनपतिके इन्द्रोंकी तरह भिन्नर लोकपाल इनमें है ऐसा नहीं जानना चाहिये । 'जे य इंदा तेय भाणियव्वा' अर्थात् वैमानिकायमें हरएक कल्पमें एक एक इन्द्र है सौधर्मकल्पमें शक्र, ईशानकल्पमें ईशान, सनत्कुमारमें सनत्कुमार नामक इन्द्र है પર્યતના દેવલોકના ઈન્દીના વિષયમાં પણ ગ્રહણ કરવું. તે પ્રત્યેક દેવલોકમાં પણ સેમ, યમ, વરુણ અને વૈશ્રમણ નામના ચાર, ચાર લોકપાલો છે એમ સમજવું. પણ તે કથનમાં નીચે પ્રમાણે ફેરફાર કરો- સનકુમાર આદિ પાંચ ઇન્દ્ર યુગલોમાં દક્ષિણેન્દ્રના લોકપાલ કરતાં ઉત્તરેન્દ્રના લોકપાલના ક્રમમાં નીચે ફેરફાર કરે. ત્રીજા લોકપાલને થે ગણવે અને ચોથા લોકપાલને ત્રીજે ગણવે. એટલે કે ત્રીજો લોકપાલ વરુણ અને એથે લોકપાલ વૈશ્રમણ કહેવાને બદલે ત્રીજે લોકપાલ વૈશ્રમણ અને ચેાથે લોકપાલ વરુણ કહે. પ્રત્યેક દેવલોકમાં સેમ, યમ, વરુણ અને વૈશ્રમણ એ ચાર લોકપાલો છે, એમ સમજવું. ભવનપતિની જેમ વૈમાનિકમાં ભિન્ન ભિન્ન asia नथी. 'जे य हुंदा ते य भाणियवा' वैमानिमा प्रत्ये४ ४६५मा मे, ઇન્દ્ર છે. જેમકે સૌધર્મ કલ્પને ઇન્દ્ર શુક્ર, ઇશાન કપને ઇન્દ્ર ઈશાન, સનકુમાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૩
