________________
भगवती सूत्रे
9
गन्तुककर्मकचचरनिरोधकः, अकुशलमनोयोगनिरोधको वा । यद्वा मनोगुप्तः = मनो गुप्तिमान् तत्र मनोगुप्तिस्त्रिधा यथा - आर्त्तरौद्रध्यानानुबन्धिकल्पना जालवियोगलक्षणा प्रथमा १, शास्त्रानुगामिनी परलोकसाघिनी धर्मध्यानानुबन्धिनी माध्यस्थ्यपरिणामरूपा द्वितीया २, कुशलाकुशलमनोवृत्तिनिरोधेन चिराभ्यस्तयोगसम्पादितावस्था विशेषजन्या - आत्मस्वरूपरमणरूपा तृतीया ३ । उक्तञ्च - " विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वं सुप्रतिष्ठितम् ।
६४६
आत्मारामं मनस्तज्जैमनोगुप्तिरुदाहृता ॥ १ ॥ " इति ॥ उन्होंने निरोध कर दिया । अथवा अकुशल मनोयोग को अकुशल मानसिक व्यापार को उन्होंने रोक दिया। अर्थात् वे मनोगुप्ति से युक्त हो गये । मनोगुप्ति तीन प्रकार की होती है-जैसे आते रौद्र ध्यान संबंधी कल्पनाजाल का त्याग करना यह प्रथम मनोगुप्ति है । शास्त्र मार्गका अनुसरण करने वाली एवं परलोक को सुधारने वाली तथा धर्मध्यान के अनुबंधवाली ऐसी जो माध्यस्थ्य परिणति रूप वृत्ति (मध्यस्थ भाव वाली वृत्ति) होती है वह दूसरी मनोगुप्ति है । कुशल एवं अक्रूशल मनोवृत्तिके निरोध पूर्वक चिराभ्यस्त योग द्वारा संपादित अवस्थाविशेष से जनित होती है ऐसी आत्मस्वरूप में रमणरूप तीसरी मनोगुप्ति है । कहा भी है- " विमुक्त कल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् । आत्मारामं मनस्तज्ज्ञै - मनोगुप्तिरुदाहृता " ॥ १॥
मनोगुप्ति इस तरह से तीन प्रकार की कही गई है - एक मनोगुप्सि वह कि जिसमें कल्पनाओं का सर्वथा अभाव रहे - किसी भी प्रकार की તેમણે નિરોધ કરી લીધે. એટલે કે અશુભ મનેયાગને (માનસિક પ્રવૃત્તિને) તેમણે રોકી દીધા એ રીતે તેએ મનેગુપ્તિથી યુકત બની ગયા. મનેડ્યુસિના આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર છે- આત્ત રૌદ્રધ્યાન વાળી તમામ ઈચ્છાઓને ત્યાગ કરવા તે પહેલી મનેગુપ્તિ છે. શાસ્ત્રમાળ અનુસરનારી અને પરલેાકને સુધાર નારી તથા ધર્મ ધ્યાનના અનુબંધવાળી, એવી જે મધ્યસ્થ ભાવવાળી વૃત્તિ હાય તેને ખીજી મનેાગુપ્તિ કહે છે. કુશલ અને અકુશલ મનેવૃત્તિના નિરાધ પૂર્ણાંક, લાંખા અભ્યાસથી અને યાગ વડે પ્રાપ્ત થયેલી અવસ્થા વિશેષથી આત્મ સ્વરૂપમાં જેમ રમણતા થાય છે તે મનેગુપ્તિ છે, કહ્યું પણ છે કે~
(विमुक्त कल्पनाजाल, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ) आत्मारामं मनस्तज्ज्ञै, मनोगुप्तिरुदाहृता ) ॥ १ ॥
મનાગુપ્તિ આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારની કહી છે-એક મનેગુપ્તિ એવી છે કે જેમાં કલ્પનાઆના તદ્દન અભાવ રહે છે-કોઈ પણ પ્રકારની કલ્પના મનમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
