________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० २ ० १ सू० १२ स्कन्दकच रितनिरूपणम्
५७५
द्रव्यतो लोकं दर्शयति- ' दवओ णं एगे लोए स अंते ' द्रव्यतः खलु एको लोकः सान्तः लोकस्य पंचास्तिकायरूपैकद्रव्यत्वात् असौ लोकः सान्तः लोकान्ते विरामात् ' खेत्तओ णं लोए असंखेज्जाओ - जोयणकोड़ाकोडीओ आयामविक्खंभेणं ' क्षेत्रतः खलु लोकः असंख्यातायोजनकोटाकोटय आयामविष्कंभेण, तत्रायामो दैर्घ्यम् विष्कंभो विस्तारः, चतुर्विधलोकेषु यो द्रव्यलोकः स एकोs
से, काल से और भाव से, उनमें " द्रव्वओ णं एगे लोगे स अंते " द्रव्य से लोक एक है और वह अन्त सहित है। इसका तत्पर्य यह है कि जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश और काल के भेद से द्रव्य छह प्रकार का कहा गया है। इनमें कालद्रव्य को छोड़कर बाकी के पांच द्रव्य बहु प्रदेशी होने के कारण अस्तिकाय कहे गये हैं। जितने आकाश में इन द्रव्योंका सद्भाव है वह लोक है। इसके बाद अलोक है। लोक पंचास्तिकायरूप एकद्रव्य है । अतः पंचास्तिकायरूप एक द्रव्यत्व की विवक्षा से लोक एक है ऐसा कहा गया है। तथा यह सान्त है - अन्त सहित है, इसका तात्पर्य यह है कि पंचास्तिकायरूप एक द्रव्यता लोकान्त तक है आगे नहीं है। क्यों कि आगे आकाशद्रव्य के सिवाय और काईद्रव्य नहीं है इस अपेक्षा लोकान्त में इस पंचास्तिकायरूप लोकका विराम होनेके कारण वह लोक सान्त-अन्त सहित है १ । क्षेत्र की अपेक्षा लोक को आयाम - विष्कम्भ - लंबाई चौड़ाई असंख्ान कोडा कोडी योजनों की कही गई लोएस अंते " દ્રવ્યની દૃષ્ટિએ વિચાર કરવામાં અવે તે લેાક એક છે અને ते मतसहित छे. उडेवानुं प्रयोजनमेवु छे लव, युद्धस, धर्म, अधर्भ, આકાશ, અને કાળ, એ છ ભેદની અપેક્ષાએ દ્રવ્યના છ પ્રકાર કહ્યા છે તેમાંશ્રી કાળદ્રવ્ય સિવાયના પાંચદ્રબ્યા બહુ પ્રદેશી હાવાને કરણે તેમને અસ્તિકાય કહેવામાં આવેલ છે. જેટલા આકાશમાં તેદ્રબ્યાના સદ્ભાવ (અસ્તિત્વ) છે તેટલા ભાગને લેાક કહે છે. જ્યાં માત્ર આકાશદ્રવ્યજ છે તેને અલાક કહેવામાં આવેલા છે. લાક પંચાસ્તિકાયરૂપ એક દ્રવ્ય છે. તેથી પ ંચાસ્તિકાયરૂપ એક દ્રવ્યત્ત્વની દૃષ્ટિએ લેાક એક છે, એમ કહ્યું છે. તથા તે સાન્ત (અન્તસહિત) છે તેનું તાત્પ આ પ્રમાણે છે-પ’ચાસ્તિકાયરૂપ એક દ્રવ્યપણુ· લેાકાન્ત સુધીજ છે–તેનાથી આગળ નથી, કારણ કે આગળ આકાશ દ્રવ્ય સિવાય બીજું કાઈપણુ દ્રવ્ય નથી આ રીતે લેાક ને અન્તે આ પંચાસ્તિકાય રૂપ લેાકના વિરામ હેાવાથી તે લેાક સાન્ત (અન્ત સહિત) છે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ લેાકની લખાઇ તથા પહેાળાઈ असभ्यात डोडा, अडी, योन्जननी उड्डी छे. तथा तेनी परिधि ( घेरावे। ) पशु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
