________________
२१
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ.६ सू. २ लोकान्तालोकान्तस्पर्शनावर्णनम् न्तस्य पार्श्वतः सर्वतोऽलोकान्तस्य भावात्, 46 अत्र छद्दिसि " इत्यत्र 'दिसि' शब्देन विदिशामपि ग्रहणं भवति, अतो विदिशः पृथक्तया न कथिताः । इत्येव लोकान्तस्यालोकान्तस्पर्शनायाः भावनाप्रकारः । इमामेव स्पर्शनाभावनां मनसि निधायोत्तर सूत्रमाह - 'ता' इत्यादि । 'हंत गोयमा' हन्त गौतम ! “लोयंते अलोयंत फुसर अलोयंते वि लोयंत फुसइ' लोकान्तोऽलोकान्तं स्पृशति, अलोकान्तोपि लोकान्तं स्पृशति, लोकान्तो- लोकस्यान्तिमभागः, स च लोकान्तः स्पृशत्यलोकम् न केवल लोकान्त एवालोकं स्पृशति किन्तु अलोकान्तोपि लोकान्तं स्पृशत्येव युक्तेरुभयत्र समानत्वात् संबन्धस्य च द्विनिष्ठत्वात् नहि यदा घट
,
,
दिशाओं में नहीं, सो इस कथनका तात्पर्य यह है कि लोकान्तके आसपास चारों तरफ अलोकान्त रहता है यहां "दिसि" शब्द से 'विदिशा ' का भी ग्रहण हो जाता है अतः विदिशा अलग नहीं बताई गई है । इस प्रकार से लोकान्त में अलोकान्त की स्पर्शना की भावना कही गई है। इसी स्पर्शन की भावना को मन में रखकर सूत्रकारने यह "हंता गोयमा ! लोयंते अलोयंत फुसइ, अलोयंते लोयंत फुसइ उत्तर सूत्र कहा है । क्योंकि लोकके चारों ओर जब अलोक है तो यह स्वाभाविक बात है कि लोकान्त अलोकान्त का स्पर्श करेगा और अलोकान्त लोकान्त का स्पर्श करेगा, यह बात पहिले प्रकट की ही जा चुकी है कि लोक का अंतिम भाग लोकान्त है और अलोक का अंतिम भाग अलोकान्त है। लोकका अन्तिमभाग अलोक का स्पर्श करता है केवल इतना ही नहीं है कि लोकान्त ही अलोकका स्पर्श करता हो, किन्तु युक्ति की उभयत्र
ܕܪ
66
"
સ્પર્શ કરે છે–એક, બે, ત્રણ વગેરે દિશાઓમાં જ નહીં. આ કથનનેા ભાવાર્થ या प्रमाणे छे- सोअन्तनी मानुमानु याभेर असोअन्त होय छे. " दिखि " શબ્દથી વિદિશાઓનું ગ્રહણ થઇ જાય છે માટે વિદિશાઓને જીદ્દી નથી કહી. આ પ્રકારે લેાકાન્તમાં અલેાકાન્તની સ્પનાની ભાવના કહેવામાં આવી છે. એજ સ્પનાની ભાવનાને ધ્યાનમાં રાખીને સૂત્રકારે આ ઉત્તરસૂત્રે કહ્યાં છેहंता गोयमा ! लोयंते अलोयंत फुसइ, अलोयते वि लोयतं फुसइ ” सोनी यारे તરફ જો અલાક જ છે તા એ વાત સ્વાભાવિક જ છે, કે લેાકાન્ત, અલેાકાન્તને અને અલેાકાન્ત, લેાકાન્તના સ્પર્શ કરે. એ વાત તા અમે પહેલાં જ ખતાવી ચૂકયા છીએ કે લાકના જે અંતિમ ભાગ છે તેને લેાકાન્ત કહે છે અને અલેકના જે અંતિમ ભાગ છે તેને અલેાકાન્ત કહે છે. લેાકના અન્તિમ ભાગ અલા કના સ્પર્શ કરે છે એટલું જ નહીં પણ યુક્તિની અને ઠેકાણે સમાનતા હોવાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
