________________
सम्यक्त्व-अध्य० ४. उ. ४
___ ६७१ प्रतिरुदैर्युक्तोऽपि, ब्रह्मचर्ये स्थितोऽपि, आदानीयो भूखाऽपि, यदि-आदानस्रोतोगृद्धः-आदीयते-गृह्यते सावधक्रियामवृत्तेन यत्-तदादानं-संसारबीजरूपं कर्म, तस्य स्रोतांसि-शब्दादिविषयभोगाः, तत्र गृद्धः आसक्तो भवति, तर्हि स बाल:=मोहोददयान्मूहः सन् अव्युच्छिन्नबन्धनः अव्युच्छिन्नं बन्धनं यस्य स तथोक्तः-अत्रुटितकर्मबन्धः स्यादित्यर्थः । किं च-स बालः अनभिक्रान्तसंयोगः स्यादित्यन्वयः। अनभिक्रान्तः अनतिलङ्घितः संयोगः मातापित्रादिसम्बन्धः, अथवा-असंयमसंबन्धो येन सः- अनभिक्रान्तसंयोगः स्यादित्यर्थः । यः पूर्व गृहीतपत्रज्यः पश्चाद् विषयभोगासक्तो भवति चेत्तर्हि स मूढः कदापि शतसहस्रभवान्तेऽपि कर्मबन्धोच्छेदं नाप्नोति, नापि मातापित्रादिसांसारिकसम्बन्धावसानं पश्यतीति वर्तुलार्थः । होकर भी, ब्रह्मचर्य में स्थित रह कर भी, तथा आदानीय-लोकमान्य हो कर भी जो आदानस्रोतोगृद्ध, अर्थात् शब्दादि विषयभोगों में आसक्त हो जाता है उस बाल-अज्ञानी का कर्मबन्ध कभी भी नष्ट नहीं होता, और न वह माता-पिता आदि के सम्बन्ध को, अथवा असंयम के भाव को ही अपने से दूर कर सकता है।
तथा-अज्ञानरूप अंधकार में रहने वाला वह बाल अज्ञानी, कि जो अपने हितको ही नहीं समझता है, भगवान् तीर्थदर के उपदेशरूप प्रव. चनका लाभ नहीं ले सकता।
विशेषार्थ:-संयम का लक्षण सिद्धान्तकारों ने ' इन्द्रियवृत्तिनिरोधः संयमः' इन्द्रियों की वृत्ति का निरोध करना ही बतलाया है । इन्द्रियों की वृत्ति का निरोध कर लेने पर भी यदि संयमी व्यक्ति के हृदय में उनके विषयभूत पदार्थों के सेवन के प्रति लालसा याने रागभाव बना हुआ है ચર્યમાં સ્થિત રહીને અને આદાનીય-કમાન્ય પણ થઈને જે આદાનોગૃદ્ધ–અર્થાત્ શબ્દાદિ વિષયોમાં આસકત બની જાય છે તે બાળ–અજ્ઞાનીને કર્મબન્ધ ક્યારે પણ છૂટતું નથી અને તે માતા-પિતા-આદિના સંબંધને અથવા અસંયમભાવને પિતાથી દૂર કરી શકતો નથી. તથા અજ્ઞાનરૂપ અંધકારમાં રહે નાર તે બાળ અજ્ઞાની જે પિતાના હિતને પણ સમજતો નથી તેને ભગવાન તીર્થકરના ઉપદેશરૂપ પ્રવચનનો લાભ પણ મળી શકતું નથી.
विशेषा:-संयमनु सक्ष सिद्धान्तये 'इन्द्रियवृत्तिनिरोधः संयमः' ઈન્દ્રિયની વૃત્તિને નિરોધ કર, તેમ બતાવેલ છે. ઇન્દ્રિયની વૃત્તિને નિરોધ કરી લેવા છતાં પણ જે સંયમી વ્યક્તિના હૃદયમાં તેના વિષયભૂત પદાર્થોના સેવન કરવાની લાલસા એટલે રાગભાવ થાય તે શાસ્ત્રકારની દષ્ટિમાં તે વ્યક્તિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૨
