________________
२७८
आचारागसूत्रे यो जानाति स खेदज्ञः, यद्वा-खेदं षड्जीवनिकायदुःखं जानातीति खेदज्ञः। यद्वा- क्षेत्रज्ञ' इति-च्छाया, क्षेत्रमुत्तमकुलादिरूपं जानाति यः स क्षेत्रज्ञः । यद्वा-भैक्षादिलाभक्षेत्रपरिज्ञातेत्यर्थः । 'क्षणकज्ञः' क्षण एव क्षणकः प्रतिलेखनभैक्षादिकर्तव्यकालस्तं जानातीति क्षणकज्ञः नमस्कारपौरुष्यादिदशविधप्रत्याख्यानावसरज्ञः । 'विनयज्ञः' विनयं द्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षया गुरुसमीपे यथोक्तप्रतिपत्तिलक्षणं जानाति यः स विनयज्ञः। यद्वा-विनयज्ञः अभ्युत्थानाधभिवन्दनाञ्जलिकरणादिविज्ञाता । यद्वा-गुरुसमीपे गर्व न कुर्यान्न दीनो भवेत् , न मिथोकायिक जीवों के दुःखों का जो ज्ञाता है उसका नाम खेदज्ञ है । अथवा"खेयन्ने” इसकी संस्कृत छाया “क्षेत्रज्ञः” यह भी होती है, जो उत्तम कुलादिकरूप क्षेत्र का ज्ञाता, अथवा भिक्षादिक लाभ के क्षेत्र को जो जानता है वह क्षेत्रज्ञ है।
प्रतिलेखन एवं भिक्षा करने योग्य काल का नाम क्षण है, इसको जो जानने वाला है उसका नाम क्षणज्ञ है। नमस्कार, पौरुष्यादि दश प्रकार के प्रत्याख्यान के अवसर को जानना यह इसका फलितार्थ है। द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव की अपेक्षा से गुरु का आदर सत्कार करना जो जानता है उसका नाम विनयज्ञ है । गुरु जिस समय अपनी तरफ आवें या खड़े हों उस समय खड़े हो जाना, नमस्कार करना, हाथ जोडना आदि भी विनय है, इस प्रकार के व्यवहार को जानने वाला भी विनयज्ञ कहलाता है। अथवा-गुरु महाराज के समीप अहंकार न करना, दीनता जाहिर नहीं करनी, न उनकी गुप्त बात किसी को कहनी, इत्यादिरूप भी
वन मोनोरे ज्ञाता छ तेनु नाम मेहश छ. अथवा “ खेयन्ने” तेनी संत छाय॥ क्षेत्र: ' २ ५ थाय छे. हे उत्तम साहि३५ क्षेत्रने। ज्ञाता, અથવા ભિક્ષાદિક લાભના ક્ષેત્રને જે જાણકાર છે તે ક્ષેત્રજ્ઞ છે.
પ્રતિલેખન અને ભિક્ષા કરવાયોગ્ય કાલનું નામ ક્ષણ છે, તેના જે જાણકાર છે તેનું નામ ક્ષણજ્ઞ છે. નમસ્કાર પૌરૂષ્યાદિ દશ પ્રકારના પ્રત્યાખ્યાનના અવસરને જાણ તે તેનું ફલિતાર્થ છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાથી ગુરૂને આદર સત્કાર કરે જે જાણે છે તેનું નામ વિનયજ્ઞ છે, ગુરૂ જે વખતે પોતાની તરફ આવે અગર ઉભા હોય તે વખતે ઉભા થવું, નમસ્કાર કરવો, હાથ જોડવા આદિ પણ વિનય છે. આ પ્રકારના વ્યવહારને જાણવાવાળા પણ વિનયજ્ઞ કહેવાય છે. અથવા ગુરૂ મહારાજની સમીપ અહંકાર ન કરે, દીનતા જાહેર ન કરવી, તેની કોઈ ગુપ્ત વાત બીજાને ન કહેવી, ઈત્યાદિરૂપ પણ વિનય છે. જે આ પ્રકારના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૨
