________________
अध्य० २. उ. ३ है, और द्रव्यकर्म का कारण रागादिक भावकर्म है तो ऐसी परिस्थिति में इतरेतराश्रय दोष आकर उपस्थित होता है। इस दोष में किसीकी भी स्वतन्त्र सत्ता की सिद्धि नहीं होती है । तब आचार्य कहते हैं-ऐसा मत कहो, कारण कि अनादि से ही द्रव्यकर्म का सम्बन्ध स्वयं सिद्ध है,
और इसी की वजह से जीव में रागादिक भावों की उत्पत्ति होती है। अनुभव से भी यही बात प्रतीतकोटि में आती है कि यदि रागादिक भाव जीव के विना किसी निमित्त के स्वीकार किये जावें तो वे जीव के निजस्वभाव हो जाने से विभाव भाव कैसे माने जा सकेंगे ?। ऐसी परिस्थिति में जीव का निजभाव रागादिक भी मानना होगा। परन्तु ऐसी मान्यता शास्त्र से बहिर्भूत है।
प्रश्न-कर्म और आत्मा का आप अनादि सम्बन्ध कहते हैं परन्तु यह बात ठीक नहीं बैठती, कारण कि इन दोनों का जो सम्बन्ध है वह संयोगसम्बन्ध ही है, तादात्म्यसम्बन्ध नहीं। पहिले दूध और पानी की तरह ये दोनों स्वतन्त्र हों और फिर परस्पर मिलें तब इनका सम्बन्ध मानना ठीक हो सकता है। ___ उत्तर-जैसे जल और दूध का सुवर्ण और किटिक का तुष और कण का, तिल और तैल का सम्बन्ध जनादि का माना जाता है, उसी દ્રવ્યકર્મનું કારણ રાગાદિક ભાવકર્મ છે તે આવી પરિસ્થિતિમાં ઇતરેતરાશ્રય દેષ આવીને ઉપસ્થિત થાય છે. આ દેષમાં કેઈની પણ સ્વતંત્ર સત્તાની સિદ્ધિ થતી નથી. ત્યારે આચાર્ય કહે છે એવું ન કહે, કારણ કે અનાદિથી દ્રવ્ય કર્મને સંબંધ સ્વયંસિદ્ધ છે. અને એ જ કારણથી જીવમાં રાગાદિક ભાવની ઉત્પત્તિ થાય છે. અનુભવથી પણ એ વાત પ્રતિતીકેટિમાં આવે છે, કે-કદાચ
ગાદિક ભાવ જીવને વિના કેઈ નિમિત્તે સ્વીકાર કરવામાં આવે. તો તે જીવના નિજ ભાવ થઈ જવાથી વિભાવ ભાવ કેવી રીતે માની શકાશે ? આવી પરિસ્થિતિમાં જીવને નિજભાવ રાગાદિક પણ માનવે પડશે, પરંતુ એવી માન્યતા શાસ્ત્રથી બહિર્ભત છે.
પ્રશ્નકર્મ અને આત્માને આપ અનાદિ સંબંધ કહે છે પરંતુ એ વાત ઠીક બેસતી નથી, કારણ કે બનેને જે સંબંધ છે તે સંગસંબંધ જ છે. તાદાભ્યસંબંધ નહિ, પહેલાં દૂધ અને પાણીની માફક અને સ્વતંત્ર હોય અને પછી પરસ્પર મળે ત્યારે સંબંધ માનવો તે ઠીક લાગે છે.
ઉત્તર–જેવી રીતે પાણી અને દૂધ, સુવર્ણ અને કિટ્રિક, ચેખા અને ફતરી, તલ અને તેલને સંબધ અનાદિનો માનવામાં આવે છે, તે પ્રકારે તેને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૨
