________________
१२२
आचाराङ्गसूत्रे अत्रायं प्रकरणार्थः संक्षिप्तः-द्रव्यक्षणो जङ्गमत्वादिविशिष्टमानवभवरूपः । क्षेत्रक्षण आयक्षेत्ररूपः । कालक्षणो धर्मानुष्ठानसमयः । भावक्षणः क्षयोपशमादिरूपो विज्ञेयः । अतो हे पण्डित ! एतादृशं चतुर्विधं धर्माचरणायातिदुर्लभं क्षणमवगम्य संयमानुपालनतत्परोऽवश्यं भवेति भावः॥ मू० ८॥
इत्थमतिदुरापक्षणमयाप्य यावच्च श्रोत्रादीनां शक्तयो न परिहीनास्तावदात्मार्थ प्रयासो विधेय इति दर्शयति-'जावे-'त्यादि ।
मूलम्-जाव सोयपरिणाणा अपरिहीणा, नेत्तपरिणाणा अपरिहीणा जीह परिणाणा अपरिहीणा फरिस परिणाणा अपरिहीणा, इच्चेपहिं विरूवरूवेहि पण्णाणेहिं अपरिहीणेहिं आयडं सम्मं समणुवासिज्जासि-त्ति बेमि ॥ सू० ९॥ भी बोधि आदि को प्राप्त नहीं कर सकता है। नोकर्मभावक्षण को कोई २ आचार्य रिक्तक्षण भी कहते हैं । ___इस प्रकरण को संक्षिप्त करते हुए टीकाकार कहते हैं-त्रसपर्यायविशिष्ट मानवभवस्वरूप (१) द्रव्यक्षण है, आर्यक्षेत्ररूप (२) क्षेत्रक्षण, धर्मानुष्ठान का समय-(३) कालक्षण और क्षयोपशमादिरूप (४) भावक्षण है, इसलिये हे परमार्थज्ञ ! मेधावी ! इस प्रकार के इस चतुर्विध क्षण को धर्माचरण करने के लिये अत्यन्त दुर्लभ मान कर संयम के पालन करने में अवश्य २ मन को लगाओ, नहीं तो समय के हाथसे निकल जाने पर अन्त में पश्चात्ताप के सिवाय और कुछ हाथ न आयेगा, इस लिये प्राप्त हुए इस चतुर्विध क्षण को संयमाराधन से सफलित करो ।।सू० ८॥ કરવામાં સમર્થ મનુષ્યભવને પ્રાપ્ત કરીને પણ બેધિ આદિને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. કર્મભાવક્ષણને કઈ કઈ આચાર્ય રિક્તક્ષણ પણ કહે છે.
આ પ્રકરણને સંક્ષિપ્ત કરતાં ટીકાકાર કહે છે - ત્રસપર્યાયવિશિષ્ટ માનવભવસ્વરૂપ (૧) દ્રવ્યક્ષણ છે, આર્યક્ષેત્રરૂપ (૨) ક્ષેત્રક્ષણ, ધર્માનુષ્ઠાનને સમય (3) सण मने क्षयोपशमाहि३५ (४) लापक्ष छ, भाट ५२मा ! મેધાવી! આ પ્રકારના ચતુર્વિધ ક્ષણને ધર્માચરણ કરવા માટે અત્યંત દુર્લભ માનીને સંયમપાલન કરવામાં લગાવે. નહિ તે સમય નીકળી જવા પછી અંતમાં પશ્ચાત્તાપ સિવાય કાંઈ પણ હાથ આવશે નહિ, માટે આ પ્રાપ્ત થયેલ ચતુર્વિધ ક્ષણને સંયમારાધનથી સફલિત કરે છે સૂ૦ ૮
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૨
