________________
પુષ્યમિત્રને વૈદિક સંસ્કૃતિના પુનરુદ્ધારક તરીકેનું માન આપે, એ સમજી શકાય એમ છે. આગળ જતાં પુષ્યમિત્ર તરફની આવી પૂજય-ભાવના, અવતાર તરીકેની કલ્પના જન્માવી ગઈ હોય. આમ, કલ્કિનું પૌરાણિકવર્ણન એક સત્ય ઘટનાનો થોડીક કલ્પના મિશ્રિત ઇતિહાસ હોવાની પૂરી શક્યતા છે.
જૈન વર્ણનોમાંની કેટલીય વાતોને તો ઐતિહાસિક પ્રમાણોથી પુષ્ટિ મળે છે, ગંગા અને શોણ નદીના પ્રલયંકર પૂરથી પાટલિપુત્ર નામશેષ થઈ જવાની ઘટના સત્ય જણાય છે. કારણ કે મગધસમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના દરબારમાં ભાગ લેનારા ગ્રીક વકીલ મેગાસ્થનીજે “ટા ઇન્ડિકા” નામના પુસ્તકમાં તત્કાલીન પાટલિપુત્રનું જે વર્ણન આપ્યું છે, અને અત્યારે
જ્યાં જે રીતે પાટલિપુત્ર વસેલું જણાય છે, એથી પણ એમ અનુમાન થઈ શકે કે, મેગાસ્થનીજ દ્વારા વર્ણિત પાટલિપુત્ર કોઈ વિશેષ ઘટનાને કારણે નામશેષ બની ગયું હોવું જોઈએ અને ચંદ્રગુપ્ત કાલીન પાટલિપુત્રના નાશને નોતરનારી ઘટના, કલ્કિના કાળમાં વર્ણિત ગંગાનો જલપ્રલય હોઈ શકે છે.
કલ્કિ સંબંધી જૈન-વર્ણનોમાં અત્યંત ધ્યાન ખેંચનારી અને પુષ્યમિત્રમાં કલ્કિની સંભાવનાને દઢ કરનારી એક વાત એ છે કે, કલ્કિ નંદ-કારિત સ્તૂપોને જુવે છે અને નંદની સમૃદ્ધિનું વર્ણન સાંભળે છે ! આથી એવું અનુમાન અવશ્ય બાંધી શકાય કે, કલ્કિ સંબંધી ઘટના નવનંદોની પછી પરંતુ નંદો દ્વારા બનાવાયેલા સ્થાપત્ય-સ્તૂપોના અસ્તિત્વ-કાળમાં જ ઘટી ગઈ હોવી જોઈએ. અને આ ઘટનાકાળ જો વીરનિર્વાણથી ૩૭૫ વર્ષ પછીનો માનવામાં આવે, તો એ સમય પુષ્યમિત્રનો સમય જ હોઈ શકે.
પુરાણકારો સ્પષ્ટ કહે છે કે, કલ્કિ પાખંડીઓનો એટલે કે અન્ય દાર્શનિક સાધુઓનો નાશ કરશે ! જૈનશાસ્ત્રો પણ કહે છે કે, કલ્કિ બળાત્કારે જૈન સાધુઓના વેશ છીનવી લેશે ! બૌદ્ધ ગ્રંથોનો પોકાર પણ આવો જ છે કે, પુષ્યમિત્રે બૌદ્ધધર્મને નષ્ટ કરવાનો સંકલ્પ કરીને
૧૩૬
**
~~~~~ મહારાજા ખારવેલ
