________________
મહિમાની વૃદ્ધિમાં નિમિત્ત બની રહી હતી. છીણી કે ટાંકણાનો જ્યાં સ્પર્શ થયો હોય, એવી પાષાણની કોર પણ જ્યાં શોધી ન શકાય, એવો એ જિનપ્રાસાદ લગભગ સંપૂર્ણ થવા આવ્યો હતો.
જિનપ્રાસાદના પુનરૂદ્ધારની સાથે-સાથે ગુફાઓ પણ નવા રૂપરંગ ધારણ કરી રહી હતી. કલિંગ ભોગ-ભૂમિ તો હતી જ, પણ રાજા ખારવેલને તો ભક્તિ ભૂમિ અને યોગભૂમિ તરીકે કલિંગની કીર્તિ ફેલાય, એમાં જ ખરો રસ હતો ! એથી જિનપ્રાસાદો અને ગુફાઓના પુનરૂદ્ધાર પાછળ એઓ પૈસો તો ઠીક, પરંતુ પોતાનો પ્રાણ પણ પૂરી દેવા માંગતા હતા. જિનપ્રાસાદને એઓ ભક્તિ-ભૂમિ ગણતા, તો ગુફાઓમાં એમને યોગ-ભૂમિનું દર્શન થતું. એથી આ યોગ-ભૂમિનું પુનઃનિર્માણ પણ અદ્ભુત રીતે આગળ વધી રહ્યું હતું.
કુમાર અને કુમારીરિગિર પર નિર્માણ પામતી એ ગુફાઓ કળા, શિલ્પ-કૌશલ્ય, તત્કાલીન વેશ-વાણિજ્ય, તેમજ કુદરતની અકળ-લીલાનું પણ સુંદર પ્રતિબિંબ પાડતી હતી. કોઈ ગુફાની પથ્થરની દીવાલો માનવ હૈયાના લાગણી-માંગણીથી ભર્યાભર્યા સુંદર ભાવોના પ્રતિબિંબ ઝીલી રહી હતી, તો કોઈ ગુફાની દીવાલે કુદરતી સૃષ્ટિ વિલાસ માણતી જોવા મળતી હતી. કોઈ ગુફાના ગુંબજો, તત્કાલીન પ્રજાના વસ્ર-વિન્યાસ, તહેવારો-વ્યવહારો ઉજવવાની પ્રાચીન પદ્ધતિ તેમજ લોકજીવનના ધબકારાથી ધબકતી હતી, તો કેટલીય ગુફાઓ તીર્થંકર ભગવંતોના જીવન સાથે મુખ્યત્વે પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના જીવનના પ્રસંગોથી અંકિત બનીને, દર્શકોને ભક્તિ-૨સમાં તરબોળ બનાવી દે, એવી હતી.
મહારાજા ખારવેલ કળાના રસિયા જીવ હતા, એથી આ બધા પુનરૂદ્વાર દ્વારા એમણે કલિંગની કળા સમૃદ્ધિને પણ આ સ્થાપત્યોમાં સુરક્ષિત કરીને એને અમર બનાવી દીધી. વર્ષોની અવિરત કળાસાધનાના પ્રભાવે કુમારિગિર તીર્થનો પુનરૂદ્વાર પૂર્ણ થયો અને આ પૂર્ણતાને પૂજનીય-દર્શનીય બનાવવા, કલિંગ-જિનની પ્રતિષ્ઠાનો ભવ્ય મહોત્સવ ઉજવવા કલિંગની લાખોની પ્રજાના હૈયા હેલે ચડ્યા, આ
મહારાજા ખારવેલ
~~~~~~
૯૯
