________________
અધ્યાત્મ ગીતા
ગાથા-૪૬
૮૧
દષ્ટિ તે નય કહેવાય છે. તેના મુખ્ય બે ભેદ છે અને ૭ ઉત્તરભેદ છે. (૧) દ્રવ્યાર્થિકનય અને (ર) પર્યાયાધિકનય ત્યાં દ્રવ્યની પ્રધાનતાએ કરાતી ચર્ચા તે દ્રવ્યાર્થિકનય અને પર્યાયની પ્રધાનતાએ કરાતી જે ચર્ચા તે પર્યાયાર્થિકનય જેમ કે આત્મા નામનું જે દ્રવ્ય છે તે અનાદિકાળથી છે અને અનંતકાળ રહેવાનું છે. આમ આત્મા એ નિત્ય પદાર્થ છે. આવી જે દૃષ્ટિ તે દ્રવ્યાર્થિતનય. પરંતુ ક્ષણે ક્ષણે તે આત્મા દ્રવ્ય નવા નવા પર્યાયોને ધારણ કરે છે માટે પર્યાયોને આશ્રયી પરિવર્તનશીલ પણ અવશ્ય છે. આવી જે દૃષ્ટિ તે પર્યાયાર્થિકનય.
દ્રવ્યાર્થિકનયના ૩ ભેદ છે અને પર્યાયાધિકનયના ૪ ભેદ છે. આમ પૂજ્ય જિનભદ્રગણિ ક્ષમા શ્રમણજી મ. શ્રી માને છે. તથા દ્રવ્યાર્થિકનયના ૪ ભેદ છે અને પર્યાયાર્થિકનયના ૩ ભેદ છે. આમ પૂજ્ય સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરીશ્વરજી મ. શ્રી માને છે બન્નેના મતે જૈનદર્શનમાં કુલ સાત નયો છે.
- (૧) નૈગમ, (૨) સંગ્રહ, (૩) વ્યવહાર, (૪) ઋજુસત્ર, (૫) શબ્દનય, (૬) સમભિરૂઢનય, (૭) એવંભૂતનય.
(૧) ત્યાં જે એક રસ્તો ન હોય પરંતુ અનેકરીતે વ્યવહાર કરાય અર્થાત્ વસ્તુનું સ્વરૂપ જ્યાં ન હોય પણ ઉપચાર કરાય. આરોપ કરાય. દૂર દૂર કાળે પણ કાર્યનું કારણ થતું હોય તે નૈગમનય કહેવાય છે. જેમ કે હાથીના પૂતળાને હાથી કહીએ નિગોદાવસ્થામાં રહેલા જીવમાં પણ અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણો છે. આમ કહીએ તે નૈગમનય.
(૨) જયાં સંગ્રહ કરાય, એકીકરણ કરાય, સામાન્ય રૂપે વસ્તુ સ્વીકારાય, અભેદની પ્રધાનતા હોય તે સંગ્રહનય જેમ કે નિગોદથી સિદ્ધ સુધીના તમામ જીવો જીવપણે સમાન છે આવો જ વ્યવહાર કરવો તે સંગ્રહ નય, સર્વ મનુષ્યો સરખા, સર્વે પણ પંચેન્દ્રિય જીવો સરખા આમ સમાનતાની જે બુદ્ધિ તે સંગ્રહનય.
