________________
વ્યાખ્યાન સાહિત્યસંગ્રહ
રિતીય
ગુણેથી શાશ્વત તૃમિ પ્રાપ્ત કરનારને વિષયોની નાશવંત તૃપ્તિ શા
હસાબમાં છે? स्वगुणैरेव तृप्तिश्वेदाकालमविनश्वरी ।
ज्ञानिनो विषयः किं तैभवेत्तृप्तिरित्वरी ॥॥ શબ્દાર્થજ્ઞાનીને સ્વગુણોથી જ જે ચિરકાલ સ્થાયિની અવિનશ્વરી તૃપ્તિ થાય છે તે જે નાશવત તૃપ્તિને ઉપજાવનાર છે તે વિષયેથી શું?
વિવેચન–યથાર્થ વસ્તુ સ્વરૂપના જાણનારને નિસ્પૃહત્યાદિ ધર્મ કરીને સર્વ કાલ સ્થાયી, અવિનાશી, ઇચ્છા નિવૃત્તિ, થાય તે વિનાશ શીલવાળી, અ૫કાળ રહેનારી તૃપ્તિ ઈચ્છા નિવૃત્તિ જે કે પૂર્વોક્ત શબ્દાદિ વિષયોથી થાય છે તેનું શું પ્રજન છે! શાંત રસના સ્વાદની તૃમિના જેવી ષટ્સની તૃપ્તિ હેતી નથી.
या शान्तैकरसास्वादाद्भवेत्तृप्तिरतीन्द्रिता ।
सा न जिह्वेन्द्रियद्वारा, षड्रसास्वादनादपि ।।३।। શબ્દાર્થ_એક શાંત રસના આસ્વાદથી જે અતીન્દ્રિય તૃપ્તિ થાય છે તે જિ. ન્ડા ઇંદ્રિયદ્વારા ષટ્ર રસના આસ્વાદનથી થતી નથી.
વિવેચન—જિહા ઇદ્રિયને જીતવાથી બીજી સર્વે ઈદ્રિયે છતાય છે તે માટે તેના વિષયની નીરસતા બતાવતાં શાંત રસની સ્તુતિ કરે છે. તે આત્મન, કહેવાને અશકય અને અપૂર્વ એવી જે સ્વભાવ અનુયાયી, નિર્વેદ સ્થાયી, જીવની જે પરિણતિ, તે એક શાંત રસને અનુભવ પ્રેમ સંક્રમ-તેથી થતી જે અતીન્દ્રિય અનુભવરૂપી રસનેંદ્રિયથી જાણી શકાય એવી-નિષ્કામ વૃત્તિ જે થાય, તે તૃપ્તિ જિહા રૂપી દ્વારે-સાધને કરીને તિક્તક, કષાય, આમ્લ, મધુર, અને લવણ એ છ રસના સ્વાદથી પણ થતી નથી. અભિમાનીકી તૃપ્તિ સ્વમવત્ મિથ્યા છે અને ભ્રાંતિ વગરની
તૃપ્તિ સત્ય છે. संसारस्वमवन्मिथ्या, तृप्तिः स्यादाभिमानिकी ।
तथ्या तु भ्रान्तिशून्यस्य, सात्मवीयविपाककृत ॥४॥ શબ્દા–સંસારમાં અભિમાનિકી તૃપ્તિ સ્વપ્નવત મિખ્યા છેઆત્મ વી. થના વિષાકે કરેલી શાંતિશૂન્યની તૃપ્તિ ખરેખરી છે.
