________________
ર
(૧) સમયસાર ગાથા ૧૫૧.
સ્વાનુભૂતિ
જ્ઞાનજ મોક્ષનું કારણ છે
“પરમાર્થ છે નક્કી, સમય છે, શુદ્ધ, કેવળી, મુનિ, જ્ઞાની છે,
એવા સ્વભાવે સ્થિત મુનિઓ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરે.' મોક્ષનું ઉપાદાન તો આત્મા જ છે. વળી પરમાર્થે આત્માનો જ્ઞાન-સ્વભાવ છે; જ્ઞાન છે તે આત્મા છે અને આત્મા છે તે જ્ઞાન છે. માટે જ્ઞાનને જ આગમમાં કારણ કહેવું યોગ્ય છે.
(૨) હવે આગમમાં પણ જ્ઞાનને જ મોક્ષનું કારણ કહ્યું છે :- ગાથા ૧૫૨ ‘પરમાર્થમાં અણસ્થિત જે તપને કરે, વ્રતને ઘરે,
સઘળું ય તપ બાળ ને વ્રત બાળ સર્વજ્ઞો કહે.’
જ્ઞાન વિના કરાયેલાં તપ તથા વ્રતને સર્વજ્ઞદેવે બાળતપ તથા બાળવ્રત કહ્યાં છે, માટે મોક્ષનું કારણ જ્ઞાન જ છે.
(૩) જ્ઞાન જ મોક્ષનો હેતુ છે અને અજ્ઞાન જ બંધનો હેતુ છે એવો નિયમ છે એમ ગાથા ૧૫૩ માં કહે છે.
‘વ્રતનિયમને ધારે ભલે, તપશીલને પણ આચરે, પરમાર્થથી જે બાહ્ય તે નિવાર્ણ પ્રાપ્તિ નહીં કરે.’
(૪) હવે ફરીને પણ, પુણ્યકર્મના પક્ષપાતીને સમજાવવા માટે તેનો દોષ બતાવે છે : ‘પરમાર્થ બાહ્ય જીવો અરે ! જાણે ન હેતુ મોક્ષનો,
અજ્ઞાનથી તે પુણ્ય ઈચ્છે, હેતુ જે સંસારનો' ગાથા ૧૫૪. જેઓ પરમાર્થથી બાહ્ય છે તેઓ મોક્ષના હેતુને નહિ જાણતા થકા જો કે પુણ્ય સંસારગમનનો હેતુ છે તો પણ-અજ્ઞાનથી પુણ્યને (મોક્ષનો હેતુ જાણીને) ઈચ્છે છે.
જો કે વાસ્તવિક રીતે સર્વકર્મરહિત આત્મસ્વભાવનું અનુભવ જ મોક્ષનું કારણ છે તો પણ-કર્માનુભવના બહુપણા-થોડાપણાને જ બંધ-મોક્ષનું કારણ માનીને, વ્રત, નિયમ શીલ, તપ વગેરે શુભ કર્મોનો મોક્ષના હેતુ તરીકે આશ્રય કરે છે.
(૩) નિશ્ર્વય સમ્યગ્દર્શનની વ્યાખ્યા
હવે પરમાર્થ મોક્ષકારણ (ખરું મોક્ષનું કારણ) બતાવે છે :
સમયસારે ગાથા ૧૫૫
૧૪૨
