________________
* દષ્ટિનો વિષય બ દૃષ્ટિનો વિષય
૨
(૧) દૃષ્ટિનો વિષય (સારાંથ)
(૧) દરેક વસ્તુ સ્વચતુષ્ટથી યુક્ત છે. આ એક નિયમ છે. વસ્તુ તેનું જ નામ છે જે સ્વચતુષ્ટથી યુક્ત હોય.
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ એ ચાર ચીજ જેનામાં હોય તેનું જ નામ વસ્તુ છે. (૨) વસ્તુ દ્રવ્યની અપેક્ષા વસ્તુ ક્ષેત્રની અપેક્ષા
સામાન્ય-વિશેષાત્મક છે.
વસ્તુ કાળની અપેક્ષા
વસ્તુ ભાવની અપેક્ષા (૩) આ રીતે વસ્તુની આઠ વિશેષતાઓ છે.
(૨) વિશેષ પણ છે.
(૧) સામાન્ય પણ છે. (૩) અભેદ પણ છે.
(૪) ભેદમય પણ છે. (૬) અનિત્ય પણ છે.
(૫) નિત્ય પણ છે.
(૭) એક પણ છે.
(૮) અનેક પણ છે.
(૪) આમાંથી સામાન્ય, અભેદ, નિત્ય, એક, દ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષય છે. આમાંથી વિશેષ, ભેદ, અનિત્ય, અનેક, પર્યાયાર્થિકનયનો વિષય છે. દ્રવ્યાર્થિકનયનો જે વિષય બને એ બધાને દ્રવ્ય સંજ્ઞા છે-દ્રવ્ય કહે છે. પર્યાયાર્થિકનયનો જે વિષય બને એ બધાને પર્યાય સંજ્ઞા છે-પર્યાય કહે છે.
(૫) વિશેષ, ભેદ, અનિત્ય અને અનેક એને પર્યાય કહે છે માટે એ દૃષ્ટિના વિષયમાં
સામેલ નથી.
અભેદ-ભેદમય છે.
નિત્ય-અનિત્યત્મક છે.
એક–અનેકાત્મક છે.
સામાન્ય, અભેદ, નિત્ય અને એક એ દ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષય છે. વસ્તુ એક છે પણ એ ચાર એના વિષય છે-આ ચાર હોવાથી ભેદ થઈ ગયો એટલા માટે એ ‘ચારપણું’ એ પર્યાયાર્થિકનયનો વિષય છે. એ ચારોને અભેદ એક કહો તો દ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષય બને અને એ દૃષ્ટિનો વિષય છે. આનું જ નામ પર્યાયથી રહિત દૃષ્ટિનો વિષય.
(૬) દ્રવ્ય શબ્દનો પ્રયોગ તો અનેક અર્થોમાં થાય છે એમાં દૃષ્ટિનો વિષય કયો દ્રવ્ય છે? મુખ્ય ત્રણ અપેક્ષાથી જોઈએ.
૮૫
