________________
* *
* * *
* *
*
* *
* *
* * * * *
* * વાનર
જ
*
*
*
*
* *
* * *
*
* * * *
सांप्रतं श्रुतज्ञानमधिकृत्य मतेरादावुपन्यासे प्रयोजनमाह - હવે શ્રુતજ્ઞાનની અપેક્ષાએ મતિજ્ઞાનના પૂર્વનિર્દેશમાં પ્રયોજન બતાવે છે.
मतिपुव्वं जेण सुयं तेणादीए मती विसिठ्ठो वा ।
मतिभेदो चेव सुतं तो मतिसमणंतरं भणियं ॥८५३॥ (मतिपूर्व येन श्रुतं तेनादौ मतिर्विशिष्टो वा । मतिभेद एव श्रुतं तस्माद् मतिसमनन्तरं भणितम् ॥ मतिः पूर्व-कारणं यस्य तन्मतिपूर्वं येन कारणेन श्रुतं-श्रुतज्ञानं तेन कारणेनादौ मतिः-मतिज्ञानं भणितम् । यद्वा इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तत्वाविशेषादुभयमप्यविशेषेण मतिस्ततश्च विशिष्ट एव कश्चिन्मतिभेदः शब्दार्थालोचनानुसारी येन कारणेन श्रुतमभिधीयते 'तो' ततो मतिसमनन्तरं मतिज्ञानानन्तरं भणितं तीर्थकरगणधरैरिति ॥८५३॥
ગાથાર્થ:- શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાનપૂર્વક છે અર્થાત મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનનું કારણ છે, તેથી મતિજ્ઞાનને પ્રથમ મુક્યું. અથવા ઇન્દ્રિય-અનિદ્રિય (૩મન) રૂપ નિમિત્ત બને (મતિ-કૃત) માટે સમાનરૂપે છે. તેથી બન્ને અવિશેષરૂપે મતિ જ છે. આ મતિજ્ઞાનનો જ શબ્દાર્થની આલોચનાને અનુસરતો કોક ભેદવિશેષ જ શ્રુતજ્ઞાનતરીકે ઓળખાય છે. તેથી તીર્થકરગણધરોએ મતિજ્ઞાન પછી શ્રુતજ્ઞાન કહ્યું છે. પ૮૫૩ અવધિ-મન:પર્યાવજ્ઞાનના ક્રમમાં પ્રયોજન सांप्रतं मतिश्रुतज्ञानानन्तरमवधिज्ञानोपन्यासे प्रयोजनमाह - હવે મતિ-શ્રુતજ્ઞાન પછી અવધિજ્ઞાનની સ્થાપનામાં પ્રયોજન બતાવે છે.
कालविवज्जयसामित्तलाभसाहम्मतोऽवही तत्तो ।
माणसमेत्तो छउमत्थविसयभावादिसामन्ना (धम्मा) ॥८५४॥
(कालविपर्ययस्वामित्वलाभसाधर्म्यतोऽवधिस्ततः । मानसमतः छास्थविषयभावादिसाधात् ॥ कालादिसाधयत्तितो-मतिश्रुतज्ञानतोऽनन्तरमवधिः-अवधिज्ञानमुपन्यस्तम्। तत्र कालसाधयं यावानेव हि मतिज्ञान-श्रुतज्ञानयोः कालस्तावानेवावधिज्ञानस्य । विपर्ययसाधयं यथा मिथ्यादर्शनपरिग्रहे सति मतिश्रुतयोर्विपर्यासस्तथाऽवधेरपि, “आद्यत्रयमज्ञानमपि भवति मिथ्यात्वसंयुक्तमिति" वचनात् । स्वामिसाधर्म्य य एव मतिज्ञानश्रुतज्ञानयोः स्वामी स एव चावधिज्ञानस्य । लाभसाधर्म्य विभङ्गज्ञानसमन्वितो हि देवः सम्यक्त्वं प्रतिपा(प) द्यमानो मतिश्रुतावधिज्ञानानि युगपत्प्रतिपद्यते इति । अवधेरनन्तरं मनःपर्यवज्ञानोपन्यासे प्रयोजनमाह-'माणसेत्यादि' मनसि विषये भवं मानसंमनःपर्यवज्ञानम् अतः-अवधेरनन्तरं भणितम् । कुत इत्याह-छास्थविषयभावादिसाधात्- छद्मस्थस्वामिसाधर्म्यात् पुद्गलमात्रविषयसाधात् क्षायोपशमिकभावसाधात्, आदिशब्दात्प्रत्यक्षत्वसा-धाच्चेति ॥८५४॥
ગાથાર્થ:- ૧) કાલ (૨) વિપર્યય (૩) સ્વામી (૪) લાભ આ ચારરૂપે મતિધૃતસાથે અવધિજ્ઞાનનું સાધર્મ છે. તેથી મતિ-શ્રત પછી તરત જ અવધિજ્ઞાનનો ઉપન્યાસ કર્યો. (૧) કાલ:- મતિ, શ્રુતજ્ઞાનનો જેટલો ઉત્કૃષ્ટકાળ છે, તેટલો જ ઉત્કૃષ્ણકાળ અવધિજ્ઞાનનો છે. (એક જીવની અપેક્ષાએ સાયિક ૬૬ સાગરોપમ) (૨)વિપર્યય:- જેમ મિથ્યાદર્શનથી યુક્ત મતિ-કૃતમાં વિ૫ર્યાસ આવે છે, તેમ અવધિજ્ઞાનમાં પણ આવે છે.“આધે ત્રણ (મતિ-સુત-અવધિ) અજ્ઞાન ( મિથ્યાજ્ઞાન) પણ થાય છે. જે મિથ્યાત્વથી સંયુક્ત હોય એવું વચન છે. (૩) સ્વામી:- મતિ-શ્રુતજ્ઞાનના જે સ્વામી હોય, તે જ અવધિજ્ઞાનના પણ સ્વામી છે. (૪) લાભ:- વિર્ભાગજ્ઞાનવાળો મિથ્યાત્વયુક્ત હોવાથી વિપરીત અવધિજ્ઞાનવાળો) દેવ જયારે સમ્યકત્વ સ્વીકારે છે, ત્યારે એકસાથે મતિ-શ્રુત-અવધિ ત્રણે ય જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે. (કારણ કે સમ્યકત્વના પરિણામ સાથે જ દેવના મત્યજ્ઞાન, ચુતઅજ્ઞાન અને વિભવજ્ઞાનરૂપે રહેલા ત્રણ અજ્ઞાનો જ્ઞાનરૂપે પરિણામ પામે છે.)
હવે અવધિજ્ઞાન પછી મન:પર્યવજ્ઞાન સૂચવવામાં પ્રયોજન બતાવે છે- “માણસ' ઇત્યાદિ... મનના વિષયમાં ઉદ્દભવત જ્ઞાન માનસજ્ઞાન મન:પર્યવજ્ઞાન. (૧) છદ્મસ્થ (૨) વિષય (૩) ભાવ અને આદિ શબ્દથી (૪) પ્રત્યક્ષત આ ચાર સાધર્મ મન:પર્યવજ્ઞાનનું અવધિજ્ઞાન સાથે છે.
(૧) છદ્મસ્થ:- અવધિજ્ઞાનની જેમ મન:પર્યવજ્ઞાનના સ્વામી છદ્મસ્થ છે. (૨) વિષય:- અવધિજ્ઞાનની જેમ મન:પર્યવજ્ઞાન પણ માત્ર પુગળને જ વિષય બનાવે છે. (૩) ભાવ:- બને જ્ઞાન લાયોપથમિકભાવે રહેલા છે. તથા (૪) પ્રત્યક્ષ:- બને જ્ઞાનો આત્મપ્રત્યક્ષજ્ઞાનરૂપ છે. ૮૫૪ * * * * * * * * * * * * * * * * ધર્મસંગ્રહણિ-ભાગ ૨ - 142 * * * * * * * * * * * * * * *