________________
તે તારે પોતાને આધીન છે. ઉપયોગની શુદ્ધિએ સમ્યગ્ દર્શન પર્યાયનું મુખ્ય કારણ છે. દર્શન મોહનો ક્ષયોપશમ છે. મિત્રાદિ પ્રથમ ચાર દૃષ્ટિમાં દર્શન શુદ્ધિ અમુક અંશે છે. ધર્મ ધ્યાનની ભૂમિકા ત્યાં તૈયાર થાય છે. અનુકુળ પુરૂષાર્થ કરવા છતાં, જે પ્રતિકુળ સંયોગો ઉભા થાય ત્યારે, ચિંતવન કરવું કે ચેતન પ્રતિકુળ સંયોગનું કારણ તારી ભૂતકાળની પ્રતિકુળ પ્રવૃત્તિ છે. આવું ચિંતનમનન તેનું નામ વિપાક વિચય ધર્મધ્યાન. પોતેજ પોતાના સુખ દુઃખનું કારણ છે એવું વિચાર્યા પછી, સામી વ્યક્તિ ઉપર કષાય ન આવે. સમ્યકત્વનું પ્રધાન લક્ષણ એજ છે કે, જે જેમ છે તેને તે પ્રમાણે જ માનવું. અન્ય મારૂં અહિત કરે છે. એ માન્યતા ક્ષણવાર રહેતો વાંધો નહિં. પણ જો એની સંતતિ ચાલે તો, તેની પાછળ મૈત્રિભાવના ટુકડા થઈ જાય માટે તેને સમ્યકત્વ નથી. મનમાં શલ્ય ન રહેવું જોઈએ. નિમિત્તમાં ઉપાદાન ભાવ ન આવવો જોઈએ. નિમિત્ત એ બાહ્ય ગૌણ કારણ છે અને ઉપાદાન એ અત્યંતર મુખ્ય કારણ છે. અઘાતી કર્મના ઉદયને કારણે અનુકુળ અને પ્રતિકુળ સંયોગોમાં ક્રોધ કે દ્વેષ આવે છે. વિપાક વિચયને કારણે કષાયોદયમાં આધીનતા નહિં થાય, અને એ વખતે કર્મનો બંધ પણ અત્યલ્પ થશે. વિપાક એટલે ફળ. અઘાતિ કર્મોદયને કારણે અનુકુળ પ્રતિકુળ સંયોગો આવે છે. અન્ય તો નિમિત્તમાત્ર છે, એવું ચિંતન એ વિપાક વિચય ધર્મધ્યાન. વિપાક વિચયમાં વેદનીયકર્મનો શાતા અશાતાનો વિપાક વધુ નુકશાન પહોંચાડે છે. ભૂતકાળમાં બંધાયેલા અપયશ નામ કર્મને કારણે વર્તમાનમાં સારૂં કર્મ કરવા છતાંય જસ મળેજ નહિં. વર્તમાનની પરિસ્થિતિ એ ભૂતકાળની પ્રવૃતિ પરિણતિનું કાર્ય છે. જેવો ભાવ એવું ભાવિ. આવી અથવા બીજી સત્ય વાતને વાંચવી સમજવી રૂચવી જેટલી સરળ છે, તેટલી અનુસરવી સરળ નથી. અનાદિકાળના સંસ્કાર છે. પણ અત્યાર સુધી જે અનિષ્ટ પ્રવૃત્તિઓ તરફ આદર રૂચી હતી, તેના તરફજો નફરત આવી હોય તો પણ આપણું અહોભાગ્ય.
20
