________________
આનંદઘન પદ - ૫૧
બપૈયાનો અવાજ સાંભળે છે, ત્યારે એને એવો અહેસાસ - લાગણી થાય છે કે જાણે બપૈયો પોતાના જ સૂરમાં સૂર ન મિલાવતો હોય !
આ દષ્ટાંતથી કવિશ્રીનું કહેવાનું તાત્પર્ય એ થાય છે કે સંસારના વહેવારના વેપારમાં સંસારીઓના સંબંધો આવાજ પ્રકારના રોગયુક્ત છે કે ચાતકનો સ્વર-સૂર સાંભળતા વિરહનો વિલાપ ઊઠે તો બપૈયાનો સૂર-સ્વર સાંભળતા આનંદનો - મિલનનો - મેળાપનો સંલાપ જાગે. ટૂંકમાં કહેવાનો ભાવ એ છે કે જગત - સંસાર આખો દ્વતભાવથી ભરેલો હોય ત્યાં કંધ જ છે અને તેથી કંદ એટલે કે યુદ્ધ - સંઘર્ષ છે. તેથી તો કહ્યું છે કે આ જીવન એક સંગ્રામ છે - મહાભારતનું કૌરવો-પાંડવોનું ધર્મ-અધર્મ વચ્ચેનું યુદ્ધ છે.
સંસારમાં પતિપત્ની વચ્ચેનો રાગભાવ ભારે ચીકણો હોય છે, તેથી તેને કામરાગ કહ્યો છે કે જેનો સહજમાં અંત આવતો નથી. જ્યારે બીજો. માતા-પિતા, પુત્ર, પરિવાર, સ્વજન, સ્નેહી સંબંધી પ્રત્યેનો રાગ હોય છે જેને નેહરાગ કહેલ છે તે હળવા પ્રકારના હોય છે. પરંતુ પોતાના વિચારોની - પૂર્વ માન્યતાઓની દઢ પકડથી - પૂર્વાગ્રહથી જે વાસ્તવિકતાને - વસ્તુસ્વભાવને - વસ્તુધર્મને સમજવા જ ન દે તે દષ્ટિરાગ છે, જે સંસારનો અંત આણવામાં અત્યંત બાધક છે. તેથી તો કવિશ્રીએ પૂર્વના પદ-૪૧માં કહ્યું કે....
“સમજી તબ એતી કહી, કોઈ નેહ ન કીજ્યો હો...” અધ્યાત્મ ક્ષેત્રે નેહ નહિ નીરિહી બની નેક (પવિત્ર) થવાનું છે.
રાજ વિભાવ વિલાત હૈ હો, ઉદિત સુભાવ સુભાન; સુમતા સાચ મતે મિલે હો, આએ આનંદઘન માન. ભાડુંકી..પ.
સમતા ચેતના કહે છે કે, પ્રિયે પ્રિય એવા શબ્દોની ધૂન જગાવતા જાગૃતિ વર્તે છે, જેથી મારો ઉપયોગ મારા સ્વામીમાં લાગેલો રહે છે અને તેથી વિસાવદશારૂપ રાત્રિમાં સ્વામીના નામસ્મરણરૂપ ઉપયોગ - જાપથી એક મોટું આલંબન મળે છે, જે કારણે અંતરમાં નિદ્રાનું જોર ટળે છે, જેથી વિભાવદશારૂપ
ગુણનો ભોગ કરાય જ્યારે પુણ્યનો સદુપયોગ કરાય.
