________________
પદાર્થોના વિષયમાં પણ શબ્દોથી વર્ણન થઈ શકતું નથી. તો પછી અતીન્દ્રિય પરમતત્ત્વના વિષયમાં વિશેષ સ્વરૂપે સર્વથા નિરૂપણ કઈ રીતે શક્ય બને ? અર્થા ન જ બને-એ જણાવાય છે :
अतीन्द्रियं परं ब्रह्म, विशुद्धानुभवं विना ।
शास्त्रयुक्तिशतेनाऽपि, न गम्यं यद् बुधा जगुः ।।२६-३॥ “ઈન્દ્રિયોથી થનારા જ્ઞાનનો જે વિષય નથી તે અતીન્દ્રિય પરમાત્મસ્વરૂપ પરબ્રહ્મ, વિશુદ્ધ-અનુભવ જ્ઞાન વિના, શાસ્ત્રોની સેંકડો યુક્તિઓથી પણ જાણી શકાય એવું નથી. જેથી પંડિતજનોએ કહ્યું છે (શ્લોક નં. ૪માં જણાવ્યું છે) કે-”
આશય એ છે કે આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ ચૈતન્યાત્મક અરૂપી છે. કર્મના યોગે એ શુદ્ધ સ્વરૂપ આવૃત-તિરોહિત છે. કેવલજ્ઞાન વિના એ પરમાત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જોઈ શકાય એવું નથી. ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયોનો એ વિષય નથી. આથી સમજી શકાશે કે પરમબ્રહ્મ (પરમાત્મસ્વરૂપ) અતીન્દ્રિય છે. એને સમજાવવા અને ઓળખાવવા માટે શાસ્ત્ર સેંકડો યુક્તિઓ આપે તોપણ પરમબ્રહ્મને સમજાવી શકે કે ઓળખાવી શકે એમ નથી. શબ્દાતીત બ્રહ્મ છે. એનો સર્વથા પરિચય કરાવવાનું શબ્દની શક્તિ બહારનું છે. પરમ બ્રહ્મના પરિચય માટે એકમાત્ર સાધન વિશુદ્ધ અનુભવ છે, જે શાસ્ત્રયોગની સમાપ્તિ પછી સામર્થ્યયોગમાં પ્રાપ્ત થાય છે. આ વાતમાં પંડિત. પુરુષોની સંમતિ છે : એ વત્ વુધા - આ પદથી જણાવ્યું છે. હવે પછીના શ્લોકથી પંડિત પુરુષોએ જે જણાવ્યું છે – તે જ જણાવાય છે :
ज्ञायेरन् हेतुवादेन, पदार्था यद्यतीन्द्रियाः ।
નૈતાવતા પ્રાણી, ત: સ્થાત્ તેવુ નિશ્ચય: ર૬-૪|| “પરમબ્રહ્માદિસ્વરૂપ અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય જો હેતુવાદથી થઈ શકતો હોત તો આટલા બધા કાળમાં બુદ્ધિમાન લોકોએ તે અંગે નિશ્ચય કરી લીધો હોત.”કહેવાનો આશય એ છે કે આજ સુધી અનન્તાનન્ત કાળ વીત્યો છે અને પ્રાજ્ઞ એવા શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિઓ પણ અનન્તાના થઈ ગયા છે પરંતુ હજુ સુધી ધર્માસ્તિકાયાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય થયો નથી. પર્શનોને વિદ્વાનોમાં મતમતાન્તરો ચાલ્યા જ કરે છે.
