________________
अथ प्रारभ्यते श्रीज्ञानसारप्रकरणे पञ्चदशं विवेकाष्टकम् ।
આ પૂર્વ વિદ્યાનું સ્વરૂપ વગેરે વર્ણવ્યું. તેની પ્રાપ્તિ સ્વ-પરના વિભાગથી થાય છે. તેથી સ્વપરના વિભાગસ્વરૂપ વિવેકમાં અભ્યાસશીલ બનવું જોઈએ. આ સંબન્ધથી પ્રાપ્ત થયેલા અવસરને પામી હવે 'વિવેક' નું વર્ણન કરાય છે :
कर्म जीवं च संश्लिष्टं सर्वदा क्षीरनीरवत् ।
विभिन्नीकुरुते योऽसौ, मुनिहंसो विवेकवान् ॥१५-१॥ “દૂધ અને પાણીની જેમ જીવ અને કર્મ સંશ્લિષ્ટ છે. સદાને માટે સંશ્લિષ્ટ એવા તેને જે મુનિસ્વરૂપ હંસ જુદા કરે છે, તે વિવેકવાળા છે. આ અનાદિ-અનન્ત સંસારમાં વિવેક એ કોઈ નવી વસ્તુ નથી. સામાન્યથી કોઈ પણ વસ્તુને જુદી પાડવા સ્વરૂપ “વિવેક ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ છે. દરેક વ્યક્તિ પોતાની સમજણ અને શક્તિ અનુસાર દરેક વિષયમાં વિવેક તો કરે છે. પરંતુ અહીં જે વિવેકની વિવક્ષા છે તે વિવેકને પામવાનું ખૂબ જ અઘરું છે.
અર્થ કામ અને તેનાં સાધન તેમ જ તેને પ્રાપ્ત કરાવનાર આપણા નિકટના પરિચિતો: એ બધામાં આપણે વિવેક કરતા જ આવ્યા છીએ. આ બરાબર છે અને આ બરાબર નથી..” આ વિવેકનો મુખ્ય સૂર છે. એનું ગાન કરનારા આપણે, સાચું કહીએ તો વિવેકનો વિવેક કરી શક્યા નથી. શાનો વિવેક કરાય અને ન કરાય : એનો નિર્ણય જ કરાયો નથી. અર્થ અને કામની પ્રાપ્તિ માટે અને અનિષ્ટની નિવૃત્તિ માટે પૂરતા પ્રમાણમાં આપણે વિવેક કર્યો છે, જે વાસ્તવિક રીતે અવિવેક છે.
અનાદિકાળથી આ સંસારમાં કર્મના યોગે આપણું પરિભ્રમણ છે. ઈષ્ટની અપેક્ષા, ઈષ્ટપ્રાપ્તિનો અભાવ, અનિષ્ટની પ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટના વિયોગની અપેક્ષા : એ આ સંસારના કારણે છે. સંસારમાં શું સારું છે અને ખરાબ છે, શું ઈષ્ટ છે અને શું અનિષ્ટ છે, કોણ સદ્ છે અને કોણ અસદ્ છે તેમ જ કામનું શું છે અને નકામું શું છે. ઈત્યાદિ રીતે વિવેક ચાલુ છે. પરંતુ જ્યાં સંસાર જ બધાનું મૂળ છે, ત્યાં સંસારમાં એવો વિવેક કરવો તે જ વસ્તુતઃ અવિવેક છે. અનાદિકાળથી તપેલા લોઢામાં રહેલા અગ્નિની જેમ આત્મામાં એકમેક થઈ ગયેલાં કર્મો પણ આત્માથી
-૧૩૬
