________________
૧૨
મહર્ષિ અરવિંદ વળી આ બધાયે સમય દરમિયાન શ્રી અરવિંદ અને તેમના બંને ભાઈઓ એવી તંગ આર્થિક પરિસ્થિતિમાં હતા કે કમાવું તેમને માટે અનિવાર્ય બની ચૂક્યું હતું. આમ આવા પરિપક્વ સમયે શ્રીમંત સયાજીરાવનું ઇંગ્લેંડ આવવાનું બન્યું.
એક મિ. જેમ્સ કોટન જેઓ શ્રી અરવિંદને પરિચિત હતા તેઓ શ્રીમંત સયાજીરાવના પણ ઓળખીતા નીકળ્યા. પાટા મળી રહ્યા. શ્રીમંત સયાજીરાવ સાથે શ્રી અરવિંદની મુલાકાત ગોઠવાઈ . પહેલી જ મીટિંગમાં શ્રી અરવિંદને મહારાજાએ માસિક રૂપિયા બસોના વેતનથી પોતાના રાજ્યની નોકરીમાં રોકી લીધા.
એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે શ્રી અરવિંદ આશરે ચૌદ વર્ષના ઈંગ્લેંડવાસ પછી પહેલી વાર હિંદ પાછા ફરતા હતા. શ્રી અરવિંદ ભારતના લોકોથી, ભારતની ભાષાઓથી, ભારતની દીર્ઘકાલીન સંસ્કૃતિનાં મૂળ સ્રોતોથી અને તેની આકાંક્ષાઓથી અપરિચિત હતા. જેમાં ઇંગ્લેંડમાં એક લાંબો ગાળો રહી પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિના તેઓ સીધા સંસર્ગમાં આવ્યા અને તેનાં સુભગ તત્ત્વોનો તેમને સીધો પરામર્શ થયો તેમ ભારતનો આત્મા, ભારતની સંસ્કૃતિ અને તેની બહુમુખી જાજ્વલ્યમાન પ્રતિભાના પણ તેઓ બિનહરકત સીધા સંસર્ગમાં આવે અને તેના તેજે પ્રદીપ્ત થાય એવા એક લાંબા સમયખંડની તેમના જીવનમાં જરૂરિયાત હતી. આ જરૂરિયાત કઈ રીતે પૂરી પાડે ?
તેઓ બંગાળ આવે અને બંગાળમાં સારા સનદી નોકર બને તેવી પુષ્કળ હોંશ તેમના પિતા ધરાવતા હતા પરંતુ તેઓ તો શ્રી અરવિંદ પાછા ફરે તે પહેલાં જ વિદાય થઈ ગયા. બંગાળમાં વિપ્લવનો દારુણ લાવારસ અંદરથી સીઝતો હતો. કઈ ક્ષણે તે ભડકો થઈ ઊઠે એ કહી શકાય તેમ ન હતું. બંગાળની ઝાળમાં
