________________
૧૮
હજરત મહંમદ પયગંબર
રહેવા સૌને પ્રબોધ્યું. મહંમદ સાહેબના આ ઉપદેશથી જુદા જુદા કબીલાઓનાં વર્ષો જૂનાં વેર શમી ગયાં. મદીનામાં મહંમદને હાકેમ તરીકે ચૂંટવામાં આવ્યા. બીજા ધર્મના લોકોએ પણ આમાં ટેકો આપ્યો. એટલે મદીનાનો રાજ્યવહીવટ પણ મહંમદ સાહેબના હાથમાં રહ્યો. મહંમદ આમ મદીનામાં રાજા જેવું સ્થાન પામ્યા. એમણે અત્યંત ઉદારતા, પ્રેમ, સહિષ્ણુતા અને વિનમ્રતાના ગુણો પોતાના શાસનકાળ દરમિયાન દાખવ્યા. ખ્રિસ્તી કે યહૂદી ધર્મના અનુયાયીઓને કોઈ પણ મુશ્કેલી ન આવે એ રીતે એમણે સર્વ મુસલમાનોને વર્તવા કહ્યું. એટલું જ નહીં પણ યહૂદી અને ખ્રિસ્તી દેવળોના સમારકામ માટે મદદ આપવા પણ એમણે મુસલમાનોને અનુરોધ કર્યો. એમણે ધર્મ કે જાતિભેદ ન રાખતાં સૌને મદીનામાં એક કોમ, એક રાષ્ટ્ર અને એક પ્રજા તરીકે લેખાવ્યા. મદીનામાં તેઓ હાકેમ કે સત્તાધીશ તરીકે ક્યારે પણ ક્રૂર બન્યા નથી. ગરીબો પર તેઓ ખૂબ હમદર્દી ધરાવતા. તેઓ હંમેશાં સંયમપૂર્વક વર્તતા અને બીજાને તે પ્રમાણે વર્તવા કહેતા. તેમણે ઉત્તમ મુસલમાનોનું એક લક્ષણ સંયમ ગણાવ્યું. ધર્મમાં તેમણે જબરજસ્તીને બદલે સમજાવટથી કામ લેવાનું કહ્યું. અને તેમ છતાં કોઈ ન સમજે તો નિષ્કામભાવ સેવવાનું શીખવ્યું. એમણે દરેક બાબતમાં ખુદાની ઇચ્છાને વશ વર્તવાનો આદેશ આપ્યો. તેમણે કહ્યું, ‘‘તારો પ્રભુ ઇચ્છત તો ખરેખર જગતના સૌ લોકો એક વિચારના બની જાત તો પછી બધાને તારી જ વાત મનાવવા માટે શું તું કોઈ પર જબરજસ્તી કરશે?'' મહંમદ સાહેબ પોતે પણ ક્યારેય જબરજસ્તી કરતા નહીં. તેમણે કહ્યું, ‘‘ધર્મની બાબતમાં કોઈ પણ પ્રકારની
