________________
૭૨
મહર્ષિ વિનોબા ભાવે
નિરાશા અને વિફલતાની મનઃસ્થિતિમાં હતો. આવા સંદર્ભમાં જયપ્રકાશજીની રાહબરી હેઠળ ‘બિહાર આંદોલન' શરૂ થયું, એ બધો ઇતિહાસ તો અહીં અપ્રસ્તુત છે, પણ જયપ્રકાશજી જેવું નિર્મળ, પારદર્શક, સચ્ચાઈભર્યું અને અત્યંત સંવેદનશીલ હૃદયવાળું, જીવતુંજાગતું વ્યક્તિત્વ દેશની અંધાધૂંધ પરિસ્થિતિ જોઈ હાલી ઊઠે અને એ પરિસ્થિતિને પલટવાની હાકલ કરી બેસે તે તદ્દન સ્વાભાવિક, યથાર્થ અને તાર્કિક હતું. આ હાકલના અનુસંધાનમાં જ જયપ્રકાશજીએ બિહારની ધારાસભાનું વિસર્જન માગ્યું અને પછી તો ધીરે ધીરે એ આંદોલન દેશભરમાં ફેલાયું. જે.પી. માટે તો આ પગલું પ્રવાહપતિત સ્વધર્મ રૂપ હોઈ શકે, સવાલ હતો સર્વ સેવા સંઘનો. વિનોબાજીની આગેવાનીમાં વર્ષો સુધી આ સંસ્થા સત્તા અને પક્ષના રાજકારણથી સદંતર મુક્ત રહીને ‘હિસાશક્તિથી વિરોધી અને દંડશક્તિથી ભિન્ન તેવી લોકશક્તિ'ના નિર્માણકાર્યમાં તલ્લીન રહી. જ્યારે જયપ્રકાશજીના આંદોલને જે વળાંક લીધો તેમાં પ્રત્યક્ષ રાજકારણમાં ભાગ લેવાની વાત આવતી હતી, જે વિનોબાની અત્યાર સુધીની વિચારધારામાં બેસતું નહોતું, એટલે વિનોબા આ પગલામાં પોતાની સંમતિ આપી શકયા નહીં અને એક તબક્કે તો પોતાની અસંમતિ દાખવવા સર્વ સેવા સંઘને જે ઉપવાસદાન આપતા તે પણ બંધ કર્યું.
આ સમગ્ર વિવાદનો પ્રાણપ્રશ્ન હતો સ્વધર્મ. સ્વધર્મ પ્રત્યેક વ્યક્તિનો આગવો ધર્મ છે અને એ સમાન રીતે પવિત્ર છે, આદરણીય છે. અનુસરણ તો પોતાના જ ધર્મનું કરવાનું હોય, પણ આદર સૌ કોઈના સ્વધર્મ માટે. આ દૃષ્ટિએ દરેકે
