________________
૬૫
સૂક્ષ્મ પ્રવેશ અને કર્મમુકિત પણ જીવન મળ્યું, માનવજીવન મળ્યું એટલાથી જ બધું સાર્થક થઈ જતું નથી! કાયમ જગાડતા રહેતા, ““ઊઠો, જાગો, કૃતસંકલ્પ થાઓ. આવતો જન્મ પણ માણસનો જ મળશે તેવી ખાતરી છે ? આ જન્મારે મનખાદેહ મળ્યો છે તો એ દેહમાં પ્રભુને મેળવવાની જે ક્ષમતા છે તે સિદ્ધ કરો. શંકરાચાર્યે કહ્યું છે તેમ “નરાતિ ' અતિક્રમણ કરીને દેહને પેલે પાર વસતા પરમતત્ત્વમાં લીન થઈ જાઓ.'' સાથીઓને કહેતા, ““મરવું હોય તો મરો, પણ શરત એટલી જ છે કે વિકારમુક્ત થઈને મરો. તે પહેલાં મરવાની છૂટ નથી.''
વ્યક્તિગત જીવનની મુક્તિ, મોક્ષપ્રાપ્તિ એ વિનોબાનું પોતાનું અવતારકાર્ય રહ્યું જ નથી. એવી મુક્તિ તો તેઓ જીવનના પૂર્વાર્ધમાં જ સિદ્ધ કરી શક્યા હોત. તેટલી તેમની પૂર્વજન્મોની સંચિત મૂડી હતી. પણ ગાંધીજીના વિચારોના પ્રભાવ હેઠળ આવ્યા પછી એમના જીવનનું ધ્રુવપદ બન્યું હતું સામૂહિક મુક્તિ. પૃથ્વીનો કોઈ એક ભૂભાગ, કોઈ એક ખંડ ઊંચો ઊંચો આકાશે વધી જઈ ઉત્તુંગ ગગનગામી નગાધિરાજ હિમાલય બની જાય તેમ નહીં, પણ ધરતીમાત્ર, સમસ્ત ધરતીનો કણેકણ ઊંચો ઊડે, ક્યાંય ખાડા-ટેકરા નહીં, સઘળે સમાન સપાટી ઈશ્વરના દરબારમાં એકલા એકલા હાજર થઈ જવું એ એમને અભીષ્ટ નહોતું. તે તો તેઓ હતા જ. એમને માટે તો ધરતી પર આવવું એ પુરુષાર્થનો વિષય હતો. પરંતુ પૃથ્વી પરનો તુચ્છમાં તુચ્છ ગણાતો જીવ પણ પ્રભુતા પામે એ માટે મથવાનું એમનું જીવનકાર્ય હતું. એમને આ અશક્ય પણ નહોતું લાગતું, કારણ એમને પ્રતીતિ હતી કે પ્રત્યેકમાં આત્મા
