________________
૪. પરંધામનો પરમહંસ
વર્ધા સત્યાગ્રહાશ્રમમાં બાર વર્ષના તપ પછી નિત્ય વર્ધમાન એવા વિનોબાનું વ્યક્તિત્વ આશ્રમમાં સમાઈ શકે તેટલું રહ્યું નહોતું. ઘરમાં ન સમાયા, આશ્રમમાં પહોંચ્યા... હવે આશ્રમથી પણ વધારે વ્યાપક થવાની જરૂરિયાત હતી. આ બાર વર્ષમાં કર્તાપણાની ભાવના ચાલી ગઈ, ઈશ્વર જ છે એવી પ્રતીતિ થઈ ગઈ.” જેલવાસ દરમ્યાન જપ્ત થયેલો આશ્રમ હજી જપ્તીમાંથી છૂટ્યો નહોતો, એટલે વર્ધાથી બે માઈલ દૂર આવેલ નલવાડીમાં એક ગ્રામસેવા કેન્દ્રસ્થાપી આજુબાજુ બીજાં ૧૪ કેન્દ્રો સ્થાપ્યાં, જ્યાં અન્ય સેવાઓની સાથોસાથ અસ્પૃશ્યતાનિવારણની કસોટીરૂપ ૩૬ મંદિર અને ૧૫ કૂવા હરિજનો માટે ખુલ્લો મુકાવ્યાં. હરિજન સેવા માટે પ્રત્યક્ષ ભેગી બનવાનું બીડું તો ક્યારનું ઝડપી લીધેલ હતું. આશ્રમનું ભંગીકાર્ય તો સૌ હાથે જ કરતા. આસપાસનાં ગામોનું સફાઈકામ પણ શરૂ થયું. નજીકના દત્તપુરમાં કુષ્ઠધામ પણ સ્થપાયું, જેમાં વિનોબાના સાથી મનોહર દીવાને પોતાનું સમસ્ત જીવન સમર્પણ કર્યું.
નલવાડીમાં ખાદીકાર્ય કેન્દ્રસ્થાને રહ્યું. 'તકલી તો મારો સવા લાખનો ચરખો' કહીને વિનોબાએ એને વસ્ત્રપૂર્ણ સિદ્ધ કરી. સતત આઠ કલાક તકલી પર કલાકે ત્રણસો તારની ઝડપે અતૂટ કાંતતા. તે વખતે ચાર આંટીનું મહેનતાણું બે આના મળતું. વિનોબાએ વસ્ત્રપૂર્ણાને અન્નપૂર્ણા બનાવવા કાંતણની મજૂરી પર જ ગુજરાન ચલાવવાનો નિર્ણય કર્યો. પરિણામે કાંતણનું મહેનતાણું વધ્યું.
૩૫
