________________
- ૨૪
મહર્ષિ વિનોબા ભાવે અસત્યને મટાડવાનો પુરુષાર્થ ચીંધતો હતો. ગાંધી ચીંધ્યો સ્વરાજ્ય-માર્ગ શરૂ થતો હતો આત્મશુદ્ધિથી, મેળવણ જેટલું સારું હશે તેટલાં દહીં-ઘી-માખણ સારાં નીપજશે. મેળવણ એક વાડકીમાં પડ્યું રહે તો ખાટું થઈ જાય, તેને મેળવી દેવું જોઈએ. એ જ રીતે આત્મજ્ઞાની ગુફામાં બેસી રહે તે યોગ્ય નથી. તેણે સમાજ-પરિવર્તન માટે મથવું જોઈએ.
વળી વિનોબા આંતરપરીક્ષણ કરી એ પણ કબૂલે છે કે, “હું તો સ્વભાવે જંગલી જાનવર જેવો રહ્યો છું. મારી અંદરના ક્રોધના જવાળામુખીને અને બીજી અનેક વાસનાઓના વડવાગ્નિને શમાવી દેનારા તો બાપુ જ હતા. મારા પર નિરંતર એમના આશીર્વાદ વરસ્યા છે. હું તો એમનું પાળેલું એક જંગલી પ્રાણી છું. આજે હું જે કાંઈ છું તે બધો બાપુની આશિષનો ચમત્કાર છે.'
શંકરાચાર્ય માણસનાં ત્રણ પરમભાગ્ય ગણાવ્યાં છે. એક, માનવદેહ પ્રાપ્ત થવો; બે, મુક્તિ માટેની ઝંખના અને ત્રીજું, મહાપુરુષની સત્સંગતિ! વિનોબા આ વાક્યને વારંવાર યાદ કરી ગળગળા થઈ અપાર ધન્યતાનો અનુભવ કરતાં કહે છે કે મને આ ત્રણેય પરમભાગ્ય સાંપડ્યાં.
અત્યારે કદાચ મૂલ્યાંકન કરવું થોડું વહેલું પડે. ઈતિહાસનું મૂલ્યાંકન તો સૈકાઓ પસાર થયા પછી જ થતું હોય છે, પણ સામાન્ય નજરે જોઈએ છીએ તો જેમ વીતેલાં વર્ષોમાં શંકરરામાનુજ, મહાવીર-બુદ્ધ, રામ-કૃષ્ણ- વિવેકાનંદ, એમ લોકોત્તર પુરુષોની બેલડી હાથે હાથ મિલાવીને પૃથ્વી પર ઊતરી આવી, તેવી જ આ ગાંધી– વિનોબાની એક વિશેષ બેલડી એ યાદીમાં ઉમેરાઈ. ગાંધીએ સવદય-વિચારની એક પૂણી
