________________
હિંદુ ધર્મનું હાર્દ આપ કૈસે હો સકતે હૈં આપકી આત્મા જ કુછ કરને ચાહતી છે, કર સકતી હૈ. યદિ એકદમ ન કર સકતી હૈ તો ઉસી આત્માકા પૂર્વસંચિત કર્મ હી ઉસકા કારણ હું ન કિ ઈશ્વર. આપ સત્યાગ્રહી હોને કે કારણ સિફ મૂહાત્માકો સમજાને કે લિયે આપ યહ અસત્ય બાત નહીં કહતે હોંગે. તો ફિર યાહુ ઈશ્વરેચ્છાકા દૈવવાદ ક્યાં ?
જ. : ઈશ્વરને હું જે રૂપ માનું છું તે રૂપે જ વાર્ણવું છું. લોકોને ભોળવીને હું શાને સારુ મારું અધઃપતન કરું? મારે તેઓની પાસેથી કયું ઈનામ લેવું હતું? હું ઈશ્વરને કર્તાઅકર્તા માનું છું. એ પણ મારા
સ્યાદ્વાદમાંથી ઉદ્દભવે છે. જૈનની પાટે બેસીને ઈશ્વરનું અકર્તાપણું સિદ્ધ કરું ને રામાનુજની પાટે બેસીને તેનું કર્તાપણું સિદ્ધ કરું. આપણે બધા અચિંત્યનું ચિંતવન કરીએ છીએ. અવર્ણનીયનું વર્ણન કરીએ છીએ. અજ્ઞયને જાણવા ઇચ્છીએ છીએ તેથી આપણી ભાષા તોતડી છે, અધૂરી છે ને કેટલીક વેળા વક્ર છે. તેથી જ બ્રહ્મને સારુ વંદે અલૌકિક શબ્દયોજના કરી ને તેને નેતિ' વિશેપણથી ઓળખાવ્યો કે તને ઓળખાવ્યું. પણ જોકે તે “આ નથી' છતાં તે છે. અતિ , રાત્, સત્ય, ૦, ૧, ૧૧. . . એમ કહેવાય. આપણે છીએ, આપણને પેદા કરનાર માતાપિતા છે, તેને પેદા કરનાર છે... તો પછી સર્વનાં પેદા કરનાર માનવામાં પાપ નથી પણ પુણ્ય છે, એમ માનવું ધર્મ છે. એ ન હોય તો આપણે નથી. તેથી જ આપણે બધા એક અવાજે તેને પરમાત્મા, ઈશ્વર, શિવ, રામ, અલ્લાહ, ખુદા, દાદા હોરમજ, જીવા, ગોડ ઈત્યાદિ અનેક અને અનંત નામે પકારીએ છીએ. તે એક છે, બહુ છે; અણુથીય નાનો, હિમાલયથી મોટો; સમુદ્રના એક બિંદુમાં સમાઈ જાય તે સાત સમુદ્રને મળીને પણ તેને ઝીલી ન શકે એવો ભારે છે. તેને જાણવા સારુ બુદ્ધિવાદ શા કામનો ? તે તો બુદ્ધિથી અતીત છે. ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ માનવામાં શ્રદ્ધાની આવશ્યકતા છે. મારી બુદ્ધિ અનેક તર્કવિતર્ક કરી શકે. મોટા નારિતકવાદીની સાથે વાદમાં હું હારી જાઉં, તોયે મારી શ્રદ્ધા બુદ્ધિથી એટલી બધી આગળ દોડે છે કે હું આખા જગતના વિરોધની સામે પણ કહ્યું: ‘‘ઈશ્વર છે, છે ને છે જ.''
પણ જેને ઈશ્વરનો ઇન્કાર કરવો હોય તેને તેમ કરવાનો અધિકાર છે, કેમ કે તે તો દયાળુ છે, રહીમ છે, રાહુમાન છે. તે કંઈ માટીના