________________
૨૮. ઈશ્વર એ માનવીની કલ્પના માત્ર છે? ( 'પ્રશ્નોત્તરી'માંથી)
૫૦.
- ઈશ્વર એ માનવીની કલ્પનામાત્ર છે. ઈશ્વરે મનુષ્યને નથી સરજ્યો, પણ મનુષ્યે ઈશ્વરને સરજ્યો છે. શું આ સત્ય નથી ? આ વચન એક લાંબા કાગળમાંથી મેં લીધું છે. આમાં સત્યનો આભાસ માત્ર છે. ભાપાને રમાડીને લેખક અજાણ્યે આભાસ પેદા કર્યો છે. ‘સર્જન' અને ‘ઈશ્વર' શબ્દો ઉપરની આ રમત છે.
ઈશ્વર પોતે નીતિ છે અને નીતિકાર છે. એ રીતે એનું ‘સર્જન’ કરવાપણું નથી તો પછી અને મનુષ્યરૂપી જંતુ શું સરજશે? મનુષ્ય બંધ બાંધી શકે, પણ નદી નહીં સજી શકે. મનુષ્ય ખુરશી બનાવી શકશે, પણ લાકડું નહીં સરજી શકે. મનુષ્ય ઈશ્વરની અનેક કલ્પનાઓ કરશે, પણ લાકડું, નદી વર્ગના સરજનહારને શું સરજવાનો હતો ! ! ! તેથી ઈશ્વરે મનુષ્યને સરજ્યા છે એ શુદ્ધ સત્ય છે. મનુષ્યે ઈશ્વરને સરજ્યો છે એ આભાસમાત્ર છે, છેવટે જેને કહેવું હોય તે કહી શકશે કે, ઈશ્વર નથી કાંઈ કરતો કે કરાવતા. ‘કરે છે' ન ‘નથી કરતો' એ બંને વચન ઈશ્વરને વિશે કહી શકાય.
નિનવ], ૧૪-૪-૧૯૪૬, પા. ૭૭
૨૯. જે મોટામાં મોટું આશ્વાસન આપે છે (‘મહાત્મા ગાંધીના પત્રો જવાહરલાલ નેહરુન'માંથી)
પ્રિય જવાહરલાલ,
બંગાળની કસોટી માટે બરાબર તૈયાર થવાને ચાર દિવસથી હું તીથલ આરામ લઈ રહ્યો છું. એ સ્થળ જૂહુને કંઈક મળતું આવે છે. અહીં હું મારા ચડી ગયેલા પત્રવ્યવહારને પહોંચી વળવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું. એમ કરતાં 'ઈશ્વર અને કોંગ્રેસ' નામના લેખ વિશેનો તમારો કાગા
.
