________________
૩૫૬]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
છે, દ્રવ્યમાં નહિ. પર્યાયમાં પણ દરેક પર્યાય નિર્વિકલ્પ નથી માત્ર જ્ઞાન ગુણની પર્યાયમાં વિકલ્પ છે. જ્યારે જ્ઞાનોપયોગ ભેદને વિષય બનાવે છે ત્યારે તે પર્યાયને વિકલ્પ કહેવાય છે. અજ્ઞાનદશામાં આત્મા પોતાને પરદ્રવ્યના પરિણામનો કર્તા તથા ભોક્તા માને છે. અજ્ઞાનીને સ્વ-પરનો વિવેક નહિ હોવાથી, તે ભેદજ્ઞાનનો અભ્યાસ પણ કરતો નથી. આત્મામાં ચૈતન્ય સ્વભાવ ત્રિકાળી છે, કારણ કે આત્મા ત્રિકાળી હોવાથી આત્માનો સ્વભાવ પણ ત્રિકાળી જ હોય. વળી, કોઈ લોકો આત્માનું રટણ કરતા કહે છે કે નિર્વિવત્ય સ્વરૂપો' અર્થાત્ હું નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપ છું !' પરંતુ પોતાનું નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપે રટણ કરવું, એ પણ એક વિકલ્પ છે. ભેદના લયે વિકલ્પ થયા વિના રહેતો નથી તથા અભેદના લયે નિર્વિકલ્પદશા પ્રગટ થયા વિના રહેતી નથી. દ્રવ્ય સ્વભાવ નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપ હોવા છતાં, પર્યાયમાં વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી સ્વભાવમાં સુખ હોવા છતાં પર્યાયમાં સુખ પ્રગટતું નથી.
સમયસારની સાતમી ગાથામાં કહ્યું છે કે જ્ઞાનીને જ્ઞાન નથી, દર્શન નથી તથા ચારિત્ર પણ નથી. જ્ઞાની માત્ર જ્ઞાની છે. ત્યાં જ્ઞાનીનો અર્થ સમ્યજ્ઞાની કે કેવળજ્ઞાની ન સમજીને સમસ્ત પર્યાયથી ભિન્ન અભેદ આત્મા સમજવો જોઈએ. દૃષ્ટિના વિષયભૂત આત્મામાં ગુણો નથી અર્થાત્ ગુણોના ભેદ નથી. આમ, અહીં આત્માના ત્રિકાળી, ધ્રુવ, નિર્વિકલ્પ જ્ઞાયકભાવનું વર્ણન કર્યું છે.
