________________
૨૯૮]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન કર્મભાવ અજ્ઞાન છે, મોક્ષભાવ નિજવાસ; અંધકાર અશાન સમ, નાશે શાન પ્રકાશ. ૯૮
અજ્ઞાનતાના કારણે કર્મબંધન થાય છે તથા શુદ્ધોપયોગી જ્ઞાની નિજસ્વભાવમાં લીન થઈને મોક્ષ પામે છે; તેની અંધકાર તથા પ્રકાશના દષ્ટાંતથી સિદ્ધિ કરી છે. આત્મા સંબંધી અજ્ઞાનને અહીં અજ્ઞાન કહ્યું છે, જ્યારે જ્ઞાની પોતાના આત્મામાં સ્થિત થાય છે ત્યારે મોક્ષભાવ પ્રગટે છે. ભાવકર્મને અજ્ઞાન કહીને ત્રિકાળી ધ્રુવ શુદ્ધાત્માથી ભાવકર્મને જુદા બતાવ્યા છે અને ભાવકર્મને ચેતનરૂપ કહ્યા હતા, તે જ વાતને અહીં જુદી અપેક્ષાએ પ્રસ્તુત કરી છે. સંસારભાવ તથા મોક્ષભાવને આત્માની પર્યાય કહીને, પર્યાય દષ્ટિએ આત્માની અશુદ્ધિ તથા શુદ્ધિનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે. કર્મભાવ દ્રવ્યકર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થતો ભાવ હોવાથી, આત્માના સ્વભાવથી જુદો છે. જે ભાવ બંધનનું કારણ હોય, તે આત્માનો સ્વભાવ ન જ હોય. જો સ્વભાવ જ બંધનનું કારણ બને તો જીવને ક્યારેય મુક્તિ ન મળે, કારણ કે સ્વભાવ તો દ્રવ્ય સાથે નિત્ય ટકીને જ રહે છે. અંધકાર અજ્ઞાન સમાન છે તથા જ્ઞાન પ્રકાશ સમાન છે. જ્ઞાનને પ્રકાશ સમાન કહીને પણ જ્ઞાનની મહિમા વર્ણવી શકાતી નથી. પરંતુ અજ્ઞાનીની દૃષ્ટિમાં જે સૌથી મહિમાવંત હોય તેની સાથે જ્ઞાનની સરખામણી કરવામાં આવે છે. આ કાળમાં પ્રકાશ કે અંધકારની કોઈ ને કંઈ પડી નથી, દરેક વ્યક્તિને પ્રકાશ નહિ પણ પૈસો જ દેખાય છે, પછી ભલે દિવસ હોય કે રાત હોય - અજવાળું હોય કે અંધારું હોય. તેથી અજ્ઞાનીને સમજાવવા માટે જ્ઞાનને લક્ષ્મીની ઉપમા પણ આપવામાં
