________________
ગાથા−૮૬]
[૨૬૯
આત્મા કર્મ રહિત થતો નથી. કર્મના ફળમાં મળતા કોઈ પણ પદાર્થનો સંયોગ પણ ક્ષણિક હોય છે. કર્મનો ઉદય પૂર્ણ થતાં, ઉદયથી પ્રાપ્ત થયેલા સંયોગો પણ આત્માથી દૂર થાય છે. ૫૨ વસ્તુમાં આનંદ લઈને કર્મને ભોગવવા, એમ તેનો અર્થ નથી પણ કર્મના ઉદયથી કર્મ આત્માથી દૂર થાય છે એટલે આત્માની નજીક નહિ રહીને દૂર થાય છે એમ પણ તેનો અર્થ નથી. ખરેખર કર્મ ઉદયમાં આવ્યા બાદ કર્મરૂપે રહેતું નથી તેથી આત્માથી દૂ૨ થયું એમ કહેવાય છે.
તે તે ભોગ્ય વિશેષના, સ્થાનક દ્રવ્ય સ્વભાવ; ગહન વાત છે શિષ્ય આ, કહી સંક્ષેપે સાવ. ૮૬ અજ્ઞાનીજીવના રાગાદિ વિકારીભાવોના નિમિત્તથી પુદ્ગલ કાર્યણવર્ગણા જ્યારે કર્મરૂપ પરિણમિત થયા બાદ તે કર્મની સ્થિતિનો કાળ પૂર્ણ થતાં સ્વયં પોતાની યોગ્યતાથી ઉદયરૂપ પણ પરિણમે છે. કર્મના ઉદયથી જીવ ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરે છે. નકગતિ, તિર્યંચગતિ, મનુષ્યગતિ તથા દેવગતિ; આમ આ ચાર ગતિના સમૂહનું નામ સંસા૨ છે. ચાર ગતિ તથા મોક્ષ એ કોઈ સ્થાન નથી, પરંતુ તેને વ્યવહારથી સ્થાન કહેવામાં આવે છે. નિશ્ચયથી આત્માની કર્મ સહિત અવસ્થા એ જ સંસાર છે તથા આત્માની કર્મ રહિત પરિપૂર્ણ સાદિ-અનંત શુદ્ધ અવસ્થા મોક્ષ છે. અહીં દ્રવ્ય શબ્દનો અર્થ ‘કર્મ' સમજવો જોઈએ. કર્મમાં જીવને ફળ આપવાનું સામર્થ્ય છે તથા તે ફળને પોતાનું નહિ માનીને માત્ર જ્ઞાતા રહેવું એ જ આત્માનો મૂળ સ્વભાવ છે. પરંતુ અજ્ઞાની જીવ કર્મોદયના નિમિત્તથી
