________________
ગાથા-૮૨]
[૨૬૧
નુકસાન કરનાર વ્યક્તિને સજા કરનાર ટ્રાફિક પોલીસ પ્રત્યે રાગ થાય છે. તેથી સર્વપ્રથમ ગાડીનો રાગ જ ન હોત તો તેના કારણે થતાં વિશેષ રાગ-દ્વેષ પણ ન થાત.
રાગના મૂળમાં મોહ છે અને રાગના ફળમાં દ્વેષ છે. માટે રાગ જાય તો મોહ અને દ્વેષને કોઈ અવકાશ જ નથી, તેથી જ્યાં વીતરાગ છે ત્યાં વીતદ્વેષ અને વાતમોહ છે જ.
રાગ, દ્વેષ તથા મોહભાવ આત્માની કલ્પના અર્થાત્ વિકારી પર્યાય હોવાથી તે અશુદ્ધતા પણ ચેતનરૂપ છે. આત્મા ગુણ તથા પર્યાયનો સમુદાય હોવાથી આત્માન ભાવકર્મરૂપ પર્યાય તે આત્માનો અંશ છે, તેથી આત્માના અંશને પણ આત્મા કહ્યો છે. ભાવકર્મને ચેતનરૂપ કહ્યાં છે. આત્માના ભાવકર્મના નિમિત્તથી આત્મા કામણવગર્ણારૂપ પુદ્ગલ પરમાણું ગ્રહણ કરે છે. જો આત્મામાં વિકારીભાવ ઉત્પન્ન ન થાય, તો દ્રવ્યકર્મનો પણ બંધ થતો નથી. ભાવકર્મ ચેતન હોવા છતાં, જડ પણ કહેવાય છે, કારણ કે પરદ્રવ્યના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થાય છે. આત્મામાં ઉત્પન્ન થતો ક્ષણિક વિકાર હોવાથી, ત્રિકાળી જ્ઞાયકભાવની અપેક્ષાએ ભાવકર્મ જડ છે. આમ, રાગાદિ ભાવકને ચેતન તથા ડ એમ બંને રવરૂપે જાણવા તે અનેકાંત દષ્ટિ છે. જો ભાવકર્મને સર્વથા ચેતન કહીએ, તો ભાવકર્મને આત્માનો રવભાવ કહેવો પડશે. તથા જો ભાવકર્મને સર્વથા જડ કહીએ, તો જીવ પોતાની અશુદ્ધિને પણ પરરૂપ જાણીને, તેને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન જ નહિ કરે. આમ, ભાવકર્મને પોતાની અશુદ્ધ પર્યાય જાણીને, દ્રવ્ય સ્વભાવથી ભિન્ન માનીને સ્વભાવમાં સ્થિત થવું જોઈએ.
