________________
૨૬૦]
-
| [આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
આઠ
વિકારીભાવને ભાવકર્મ કહેવાય છે. રાગ સાથે પ્રયુક્ત “આદિ શબ્દ દ્વેષ તથા મોહનો સૂચક છે. જિનેન્દ્ર ભગવાન પૂર્ણ વીતરાગી છે. માત્ર વીતરાગી જ નહિ, તેઓ વીતદ્વેષી તથા વીતમોહી પણ થયા છે. તેમ છતાં વીતરાગી શબ્દમાં વીતદ્વેષ તથા વીતમોહપણું છૂપાયેલું છે. રાગના ત્યાગીને મોહ તથા દ્વેષનો નિયમથી ત્યાગ હોય છે. તેથી સંપૂર્ણ વીતરાગીપણામાં સંપૂર્ણ ભાવકર્મનો અભાવ છે. તમે વિચાર કરજો કે આજે તમારા જેટલા પણ ગાઢ શત્રુ છે; તેમાંથી મોટા ભાગના શત્રુ સાથે તમારી પહેલી મુલાકાત મિત્રરૂપે જ થઈ હશે. માત્ર મિત્રતા જનહિ પરંતુ ગાઢ મિત્રતા થઈ હશે. ગાઢ મિત્રતાથી તીવ્ર રાગ તથા અપેક્ષાઓ વધે છે તથા અપેક્ષાઓની પૂર્તિ નહિ થતાં, તે જ મિત્ર પલભરમાં શત્રુ બની જાય છે. તેથી કોઈ અપ્રયોજનભૂત વ્યક્તિ સાથે વિશેષ રાગ કરીને મિત્રતા રાખવી નહિ, જેથી એક બીજાની અપેક્ષાઓ પણ સીમિત રહેશે. અપેક્ષાઓ સીમિત હોવાથી, તેની પૂર્તિ ના અભાવમાં દ્વેષ પણ સીમિત થશે. તેથી જો સંપૂર્ણ રાગનો નાશ થાય, તો સંપૂર્ણ ભાવકર્મનો પણ અભાવ થાય છે.
અજ્ઞાનીને જે પદાર્થમાં રાગ હોય છે તે પદાર્થનું નુકસાન કરનાર પર દ્વેષ થાય છે. નુકસાન કરનાર વ્યક્તિ પ્રત્યે દ્વેષ કરનાર પર રાગ થાય છે. તેથી સર્વપ્રથમ વસ્તુનો રાગ જ ન થાય, તો તેના કારણે થતા વિશેષ રાગ-દ્વેષ પણ નહિ થાય.
જેવી રીતે કોઈ વ્યક્તિને ગાડીમાં રાગ હોવાથી ગાડીને રસ્તામાં પાછળથી ઠોકર લગાવીને નુકસાન કરનાર વ્યક્તિ પર દ્વેષ થાય છે.