________________
૨૫૦]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
તથા જ્યારે જીવ પોતાના સ્વભાવને નહિ જાણીને પરભાવમાં જોડાય છે, ત્યારે તેને અજ્ઞાની અથવા અશુદ્ધાત્મા કહ્યો છે. નિજભાન એટલે સ્વભાવમાં લીન હોવું. જો આત્મા પોતાના જ્ઞાયકભાવમાં લીન હોય, તો તે પરદ્રવ્યનો કર્તા થતો નથી. કર્મ પણ પરદ્રવ્ય હોવાથી, આત્મા કર્મનો પણ કર્તા હોતો નથી. અજ્ઞાની પોતાના સ્વભાવમાં લીન નહિ હોવાથી, પારદ્રવ્યનો કર્તા પોતાને માને છે; તેથી કર્મનો કર્તા કહેવાય છે. જો કે જ્ઞાની કર્મ કરતા હોવા છતાં, કર્મના કર્તા નથી, કારણ કે, પોતાને કર્મના કર્તા માનતા નથી. પ્રત્યક્ષ કર્મ કરતા હોવા છતાં, અકર્તા કહેવાનું કારણ પરવ્યમાં એકત્વનો અભાવ છે. જ્ઞાન સ્વભાવ દરેક આત્મામાં શક્તિરૂપે હોવા છતાં, દરેક આત્મા આત્મજ્ઞાની કહેવાતા નથી કારણ કે જે પોતાને જ્ઞાનસ્વભાવી માનતા હોય તે જ્ઞાની છે, તથા પોતાને શાન સ્વરૂપ નહિ માનીને, દેહ સ્વરૂપે માનવાવાળો જીવ અજ્ઞાની છે. વાસ્તવમાં જ્ઞાની તથા અજ્ઞાની, બંને જીવ, જ્ઞાન સ્વભાવની દષ્ટિએ જ્ઞાની જ છે પણ, શ્રદ્ધાની અપેક્ષાએ જ્ઞાની તથા અજ્ઞાનીના ભેદરૂપે પણ છે. તેવી રીતે જ્ઞાની તથા અજ્ઞાની બંને જીવોને કર્મબંધન થાય છે, પરંતુ જ્ઞાનીકર્મબંધનનો કર્તા પોતાને નહિ માનીને, માત્ર જ્ઞાતા માને છે, તેથી તે જ્ઞાની, નિજસ્વભાવના કર્તા છે; તથા જ્ઞાની કર્મબંધનનો કર્તા પોતાને નહિ માનીને, માત્ર જ્ઞાતા માને છે, તેથી તે જ્ઞાની, નિજસ્વભાવના કર્તા છે તથા અજ્ઞાની કર્મબંધન તથા દેહાદિની ક્રિયાનો કર્તા પોતાને માને છે તેથી અજ્ઞાની કર્મનો કર્તા છે. નિજસ્વભાવમાં વર્તતો આત્મા પોતાના સ્વભાવનો કર્તા છે. આત્મા તથા કર્મના સ્વરૂપને સમજ્યા વિના અનેકાંતસ્વરૂપ
