________________
ગાથા-૭૩]
-
- [૨૩૫
નથી તે યોગ્ય નથી. કારણ કે, દરેક જ્ઞાનીના અંતિમ વાક્યો પણ એમ હોય છે કે, “તેથી આત્મા કર્મનો કર્તા નથી. પરંતુ આત્માને અકર્તા કહ્યો, તે પહેલાં અનેક પ્રકારે આત્માને કર્મના કર્તારૂપે સ્વીકાર્યો છે અને પુરુષાર્થ વડે રાગાદિ વિકારીભાવોને દૂર પણ કર્યા છે. આત્મા જો સર્વથા અબંધ હોત તો સર્વ જીવ મુક્ત હોત અને સંસારનું અસ્તિત્વ જ ન રહેત. અને મોક્ષ તો સંસારના અભાવનું નામ છે. તેથી જો સંસાર જ ન હોત તો તેના અભાવરૂપ મોક્ષ પણ ન હોત. સંસાર અને મોક્ષનો નિષેધ થતા આત્માને પર્યાય રહિત માનવારૂપ વિપત્તિ આવતા પર્યાય રહિત આત્માના અસ્તિત્વનો પણ નિષેધ થશે. તેથી આત્મા સર્વથા અબંધ નથી. આત્મા સર્વથા અબંધ છે એવો શિષ્યનો મત છે. તેનું વિશેષ વિવેચન આગામી પદમાં કરશે.
માટે મોક્ષ-ઉપાયનો, કોઈના હેતુ જણાય; કર્મતણું કર્તાપણું, કાં નહિ કાં નહિ જાય. ૭૩ કર્મનો કર્તા આત્મા નહિ હોવાથી, મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિનો પુરુષાર્થ કરવો વ્યર્થ છે. મુક્તિનો પુરુષાર્થ જીવ કરે છે, જે પોતાને વર્તમાનમાં બંધન સહિત માને છે. બંધન ક્ષણિક છે અર્થાત્ છૂટી શકે છે, એમ માને છે. જે અજ્ઞાની, પોતાને અજ્ઞાનદશામાં જ કર્મબંધનથી રહિત માને છે, તેના માટે મોક્ષ અથવા મોક્ષમાર્ગનું કોઈ પ્રયોજન સિદ્ધ થતું નથી.
શિષ્યની દૃષ્ટિએ કર્મનો કર્તા આત્મા નથી; અથવા જો કર્મનો