________________
૨૨૬].
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
આત્મા પર્યાય સહિત હોવા છતાં પર્યાયથી ભિન્ન છે. પર્યાયનો ઉત્પાદું તથા વ્યય થવો નિશ્ચિત છે પણ આત્મદ્રવ્યનો ઉત્પાદું તથા વ્યય થતો નથી. દ્રવ્ય અપેક્ષાએ આત્મા ઉત્પાદ્ અને વ્યયથી ભિન્ન શુદ્ધ તત્ત્વ છે. ગ્રંથાધિરાજ સમયસારની છઠ્ઠી ગાથામાં ત્રિકાળી આત્માને લાયકભાવ કહ્યો છે. ત્યાં કહ્યું છે કે હું પ્રમત્ત પણ નથી તથા અપ્રમત્ત પણ નથી, હું તો માત્ર જ્ઞાયકભાવ છું. પોતાને પ્રમત્ત તથા અપ્રમત્તદશા અર્થાત્ પર્યાયથી ભિન્ન કહ્યો છે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાનનું નામ પ્રમત્તવિરત ગુણસ્થાન તથા સાતમા ગુણસ્થાનનું નામ અપ્રમત્તવિરત ગુણસ્થાન છે. હું છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવાળો નથી અર્થાત્ પહેલાં ગુણસ્થાનથી લઈને છઠ્ઠા ગુણસ્થાનથી રહિત છું. તથા હું સાતમા ગુણસ્થાનવાળો નથી એટલે હું સાતમા ગુણસ્થાનથી ચોદમાં ગુણસ્થાનવાળો નથી. આમ શાકભાવ ચૌદ ગુણસ્થાનોથી રહિત છે. આત્મા ત્રિકાળી છે તથા ગુણસ્થાન ક્ષણિક છે.
આત્મા એ મિથ્યાજ્ઞાન નથી તથા આત્મા એ સમ્યજ્ઞાન પણ નથી. મિથ્યાદિષ્ટીને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થશે ત્યારે મિથ્યાજ્ઞાન પર્યાયનો વ્યય થશે પરંતુ આત્માનો વ્યય થશે નહિ તેથી આત્મા મિથ્યાજ્ઞાનથી જુદો છે. આત્મા એ સમ્યજ્ઞાન પણ નથી. મિથ્યાદષ્ટીને વર્તમાનમાં સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થયું નથી. પરંતુ આત્મા તો વર્તમાનમાં પણ પ્રગટ છે. તેથી આત્મા સમ્યજ્ઞાનથી પણ જુદો છે. આમ, મિથ્યાજ્ઞાન તથા સમ્યજ્ઞાન પર્યાય છે, પર્યાય ક્ષણિક છે તથા આત્મા નિત્ય છે. ક્ષણિકઆત્મા દૃષ્ટિનો વિષય નથી તેથી અહીં આત્માની નિત્યતા પર વિશેષ સમજાવ્યું છે. તથા હું ઉત્પન્ન થયો તથા હું મરીશ એવો
