________________
ગાથા-૬૫].
[૨૦૯
થઈ જતું નથીકારણ કે, જો બંને એકરૂપ થઈ જતાં હોય તો આત્મા એ જ્ઞાન રહિત થઈ જાય અથવા શરીર એ જ્ઞાન સહિત થઈ જાય પરંતુ એમ થવું તો ત્રિકાળ અસંભવ છે. આ કથનનો આશય એમ પણ છે કે, આત્માના ભાવોથી જડની ક્રિયા થતી નથી જડની ક્રિયાથી આત્મામાં ભાવો ઉત્પન્ન થતાં નથી. નિશ્ચયથી પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે. સિદ્ધાંત દૃષ્ટિએ પાપના ઉદયથી શરીરમાં તાવ આવતો નથી તથા પુણ્યના ઉદયથી તાવ મટતો નથી. ખરેખર પાપ તથા પુણ્યના ઉદયરૂપ કર્મ પરમાણું શરીરના પરમાણુંથી ભિન્ન છે. તેથી વાસ્તવિકતા એમ છે કે, જ્યારે પોતાની યોગ્યતાથી શરીરના પરમાણું જે કાળે ગરમ થાય છે ત્યારે પાપના ઉદયથી તાવ આવ્યો એમ બોલવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે જ્યારે પોતાની યોગ્યતાથી શરીરના પરમાણું જે કાળે ઠંડા થાય છે ત્યારે પુણ્યના ઉદયથી તાવ મટ્યો, એમ કહેવાય છે. ખરેખર કર્મ પણ શરીરનું પરિણમન કરતા નથી અર્થાત્ જડ પણ જડનું પરિણમન કરતું નથી. તો જડથી ચેતનની ઉત્પત્તિ કે પરિણમન માનવું મિથ્યા છે. જડનું પરિણમન જડથી છે અને ચેતનનું પરિણમન ચેતનથી છે. બંને દ્રવ્યો સંયોગી હોવા છતાં બંનેનું પરિણમન પોતપોતાથી સ્વતંત્ર છે. આ વાત અનુભવથી સંબંધિત છે તેથી નિશ્ચય અપેક્ષાએ દ્રવ્યની સ્વતંત્રતાનું કથન કર્યું છે. જગતનો સત્ય અનુભવ તો જ્ઞાનીને જ હોય છે. તેમને જડ તથા ચેતન ભિન્ન જ અનુભવાય છે. જ્યારે અજ્ઞાનીને જડ તથા ચેતનનો એકરૂપ તથા કર્તા-કર્મપણાનો સંબંધ અનુભવાય છે. તેથી અજ્ઞાનીના દરેક અનુભવ મિથ્યા છે, અનુભવાભાસ છે.
