________________
ગાથા-૬૩]
[૨૦૩
ત્રિકાળ વિદ્યમાન હોવાથી આત્માને શાયક પણ કહેવામાં આવે છે. જો ઉત્યા તથા વ્યયને જાણનાર એટલે શાયક કહેવામાં આવે તો તે ક્ષહિક હોવાથી તેમાં શાકભાવ સંભવ નથી. તેથી ઉત્પાદુ તથા વ્યયથી જુદો આત્મા જગતનો જાણનારો છે તે શક્તિ સ્વરૂપે છે. જાણનારો ત્રિકાળી છે તથા જેમાં જાણે છે અને જે જણાય છે તે પર્યાય ક્ષહિક છે. તેથી એમ કહેવાય છે કે જાણનારને જાણનારની પર્યાયમાં જાણવો એ જ આત્માનુભૂતિ છે. મિથ્યાજ્ઞાન, સમ્યજ્ઞાન તથા ત્રિકાળી ધ્રુવ આત્મા આ ત્રણેયને જાણનાર આત્મા છે. અહીં આત્માને પર્યાયથી પણ ભિન્ન બતાવ્યો છે. આત્મા પરવ્યથી તો ભિન્ન છે જ, સાથેસાથે પર્યાયથી પણ ભિન (અન્ય) છે. આત્મા સર્વથા કુટસ્થ નથી, કારણ કે આત્મા જ્ઞાનાદિ અનંતગુણોનો ઘનપિંડ છે.
જેવી રીતે લોકમાં કોઈનું મરણ થતાં મરનાર વ્યક્તિ મરણ થયા બાદ છોડેલા શરીરને જાણતો નથી, પરંતુ ત્યાં ઉપસ્થિત અન્ય લોકો, મરણ પહેલાં તથા મરણ પછી એમ બંને શરીરને જાણે છે.
જીવિતદેહનો વ્યય તથા મૃતદેહનો ઉત્પાદુ જાણનાર, એ અવસ્થાથી ભિન્ન ત્યાં ઉપસ્થિત લોકો છે. તેવી રીતે ઉત્પાદું તથા વ્યયનો અનુભવ કરનાર ઉત્પાદું તથા વ્યય નથી પરંતુ ઉત્પાદું તથા વ્યયથી ભિન્ન ત્રિકાળી આત્મા છે. ઉત્પાદુ તથા વ્યયથી ત્રિકાળી આત્મા સર્વથા ભિન્ન નથી કારણ કે ઉત્પાદ્વ્યય એ ત્રિકાળી આત્માની પોતાની જ ક્ષણિક અવસ્થા છે જેને પર્યાય કહે છે. અનુભવ પર્યાયમાં થાય છે પણ એ અનુભવમાં આવતી પર્યાયથી ત્રિકાળ નિત્ય જ્ઞાયક આત્મા જુદી છે. આત્માને ઉત્પાદું તથા વ્યયરૂપ પર્યાયથી જુદો કહેવો તે સાપેક્ષ કથન છે. સ્યાદ્વાદશૈલી વિના તે સમજી શકાતું નથી.
