________________
૧૮૨]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
ઓઘસંજ્ઞાથી આત્મા છે એમ બીજાના કહેવાથી હા પાડે છે, પણ પોતે શંકા કરીને તે કેમ છે, કેવો છે, કેવો છે તેનો વિચાર કરીને કદી પ્રશ્ન પણ પૂછી શકતા નથી, જાણવા જ માગતા નથી; એના કરતાં જે વિચાર કરીને પ્રશ્ન પૂછે છે, તે યોગ્ય છે. ખરી રીતે આ બધા ઘટ, પટ આદિ જડ પદાર્થ જે દેખાય છે ત્યાં પણ ઉઘાડરૂપ જ્ઞાન દેખાય છે ને તેમાં જ્ઞાનના વિષયો જણાય છે. જ્ઞાનમાં જ સ્વપર જણાય છે. પોતાના જ્ઞાનની ક્ષણે ક્ષણે થતી અવસ્થામાં પરપદાર્થ સહેજે જણાય છે. એવો આત્માનો સ્વ-અકાશક સહજ જ્ઞાનસ્વભાવ છે. લોકો તત્ત્વની રુચિ કરે અને વિચાર, મનન કરે તો બધું સમજાય તેમ છે; પણ કોણ જાણે શું હશે ? એવી નિરાશામાંથી લોકો બહાર નીકળતા નથી, અને બુદ્ધિના તર્કથી પ્રશ્ન લાવતા નથી.”
પરમ બુદ્ધિ કૃિષ દેહમાં, સ્થૂળ દેહ મતિ અલ્પ; દેહ હોય જો આતમાં, ઘટે ન આમ વિકલ્પ. ૫૬
જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમના નિમિત્તથી થતાં લાયોપથમિક જ્ઞાનને બુદ્ધિ કહેવાય છે. જેટલા અંશે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ઉદય હોય તેટલાં અંશે જ્ઞાન અપ્રગટ હોય છે તથા જેટલાં અંશે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ થાય તેટલા અંશે જ્ઞાનનો ઉઘાડ થાય છે. બુદ્ધિ અને શરીરની અવસ્થા સ્વતંત્ર છે. શરીરના આધારે બુદ્ધિનું માપદંડ નક્કી ન કરી શકાય. દેહ નાનો હોય ત્યારે ઓછી બુદ્ધિ હોય અને મોટો થાય એટલે બુદ્ધિ પણ વધે એમ માનવું અસત્ય છે. કારણ કે, આ જગતમાં એવા કેટલાય લોકો જોવામાં આવે છે કે
