________________
ગાથા-પ૩]
– ૧િ૭૩
હીરાને જાણે કોણ? આમ, પરદ્રવ્ય નહિ પણ રવ તથા પર દ્રવ્યને જાણનારો આત્મા જ સર્વોત્કૃષ્ટ છે. જેવી રીતે આંખ આખા જગતને દેખે છે પણ આંખ એ પોતાને દેખતી નથી. તેવી રીતે અશાની જીવ આખા જગતને જાણે છે પરંતુ પોતાને જાણતો નથી. દેખવા માટે આંખ એ જ્ઞાન પર આધીન છે, અજ્ઞાનીને તે આંખ પર આધીન છે. પણ જ્ઞાન સ્વભાવી હોવા છતાં જ્ઞાનની મહિમા જાણતો નથી. શરીરના અંગરૂપ ઈન્દ્રિયો શિથિલ થાય ત્યારે, આત્માને જ્ઞાન પણ મંદ થાય છે તેમ છતાં, ઈન્દ્રિયોની શિથિલતાને કારણે જ્ઞાન મંદ થાય છે, એમ નથી. તે સમયની જ્ઞાનની યોગ્યતાનુસાર જ જ્ઞાન થાય છે. તેમાં ઈન્દ્રિયો નિમિત્ત કહેવાય છે.
પ્રાણ નીકળી જતાં શરીરને જ્ઞાન થતું નથી એમ પણ નથી. કારણ કે પ્રાણ એ શરીરનું અંગ છે. તે આત્માથી ભિન્ન છે. જાણનાર આત્મા જ્યારે દેહને છોડી જાય છે ત્યારે તે દેહને મૃતદેહ કહીએ છીએ. આત્માના વિયોગ થયા બાદ તે દેહ મૃત થતો નથી કારણ કે દેહ તો આત્માના યોગમાં પણ મૃત હોય છે. જેવી રીતે લોક વ્યવહારમાં જેને મૃતદેહરૂપે ઓળખવામાં આવે છે, તે મૃતદેહ જાણતો નથી. એટલું જ નહિ પણ લોક વ્યવહારમાં કહેવાતો જીવિત દેહ પણ પુદ્ગલ દ્રવ્ય હોવાથી જાણતો નથી તેથી દરેક દેહ પીગલિક હોવાના કારણે શાન શક્તિ રહિત હોવાથી મૃતદેહ છે; એમ કહેવામાં કોઈ વાંધો નથી.
કોઈ એમ કહે કે જો મગજ સારું હોય તો યાદ વધુ રહે પરંતુ ખરેખર એમ માનવું પણ યોગ્ય નથી. જ્યારે સંપૂર્ણ દેહને જ્ઞાન રહિત જડ કહ્યો તો, શરીરના અંગરૂપ મગજ જ્ઞાનસહિત કેવી રીતે