________________
૧૬૬]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
જે દ્રષ્ટા છે દષ્ટિનો, જે જાણે છે રૂપ; અબાધ્ય અનુભવ જે રહે, તે છે જીવસ્વરૂપ. ૫૧ આ ગાથામાં આત્માના સ્વરૂપને દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર એમ કુલ ત્રણ લક્ષણોના માધ્યમથી સમજાવવામાં આવ્યું છે કારણ કે, શિષ્યની શંકા પણ દર્શન, જ્ઞાન તથા ચારિત્રગુણની મુખ્યતાથી ઉત્પન્ન થઈ હતી. આત્મા દૃષ્ટિમાં આવતો નથી પણ દૃષ્ટિનો દષ્ટા પોતે આત્મા છે. આત્માનું રૂપ જણાતું નથી પણ રૂપનો જાણનારો પોતે આત્મા છે. આત્મા અનુભવમાં આવતો નથી પણ જગતનો અનુભવ કરનાર આત્મા પોતે જ છે. એમ દર્શન, જ્ઞાન તથા ચારિત્રની મુખ્યતાથી જીવનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે, તેમાં માર્મિક રહસ્ય પણ છૂપાયેલું છે. આત્મા ઈન્દ્રિયગમ્ય નહિ હોવાથી, ઈન્દ્રિયોના માધ્યમથી દૃષ્ટિમાં આવતો નથી. પરંતુ ઈન્દ્રિય વગેરે પુદ્ગલોનો દૃષ્ટા આત્મા સ્વયં છે. તેનો સીધો અર્થ એ છે કે, આંખ વડે આત્માને દેખી શકાતો નથી પરંતુ આત્મા વડે આંખ દેખી શકાય છે. અરૂપી આત્માને રૂપી ઈન્દ્રિયો દેખી શકતી નથી, તેથી આત્મા અદશ્ય છે પણ રૂપી ઈન્દ્રિયોને અરૂપી આત્મા દેખી શકે છે, તેથી આત્મા દૃષ્ટિનો દા છે. આત્મા વડે રૂપી પદાર્થ જણાય છે, રૂપી પદાર્થોને જાણતો હોવા છતાં પોતાના અરૂપી સ્વભાવને છોડીને પોતે રૂપી થઈ જતો નથી. પોતે તો અરૂપી જ રહે છે. રૂપી વસ્તુમાં જ્ઞાન સ્વભાવ હોતો જ નથી. દ્રવ્યજિયો પુદ્ગલદ્રવ્ય હોવાથી, તેમાં જ્ઞાન નથી. આત્મા ઈન્દ્રિયગમ્ય નથી એટલે ઈન્દ્રિયોથી આત્મા જણાતો નથી. આત્માથી ઈન્દ્રિયો જણાય છે. તેથી જ્ઞાન એ આત્માનું નિર્દોષ લક્ષણ છે. જે અનુભવ ટકી રહે છે તે જીવનું સ્વરૂપ છે. સમયસારમાં કહ્યું છે કે,
