________________
મુમુક્ષુની બે પાંખ
૧૦૩ અંતરમાં જાગવી જ જોઈએ ને? એ રહસ્ય હાથ લાગ્યા વિના, સાધનામાં સફળતા અપાવનાર એ તત્ત્વને પોતાની સાધનામાં વણી લેવાનો વ્યવસ્થિત પ્રયાસ પણ શી રીતે થઈ શકે? પરમાત્મકૃપાથી, નદી-ઘોળ-પાષાણ ન્યાયે, કોઈને એ રહસ્ય અનાયાસ પ્રાપ્ત થઈ જાય એવું ય કોઈવાર બને, પરંતુ એ તો લોટરી લાગે ને કોઈ લખપતિ થઈ જાય એના જેવું છે. એ જોઈને, યોજનાબદ્ધ કશો ઉદ્યમ કર્યા વિના, કેવળ ભાગ્યના ભરોસે રહી લખપતિ થવાના મનોરથમાં રાચવું એ શાણપણભર્યું તો નથી જ. આથી, સાધક મુક્તિમાર્ગનું યાને સાધનાનું અર્થાત્ જ્ઞાન અને ક્રિયાનું રહસ્ય પ્રાપ્ત કરવા ઉત્સુક હોય.
સદ્ગુરુનો સમાગમ એ સાધના અંગે યથાર્થ પથદર્શન મેળવવાનો સીધો, સરળ અને ટૂંકો માર્ગ છે. પણ આમાં એક ભુલભુલામણી પણ છે. સુગરુ કોણ? માર્ગદર્શક ગુરુ આત્મજ્ઞાની હોય તો જ સાધક સલામત રહે છે, અન્યથા સાંપ્રદાયિકતામાં અટવાઈ જવાનો ભય રહે જ છે.
શ્રવણ-વાંચનમાં જરૂરી સાવધાની | મુમુક્ષુને જોઈતું માર્ગદર્શન તત્ત્વજ્ઞ પુરુષો (આત્મતત્ત્વનો સાક્ષાત્કાર પામી ચૂકેલા મહાત્માઓ) પાસેથી સહેલાઈથી ઉપલબ્ધ થાય, પરંતુ એવા સંત મહાત્માઓનો યોગ સુલભ નથી હોતો. આથી, એવા સત્પરુષનો સાક્ષાત્ સંયોગ પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી મુમુક્ષુ પોતાને જરૂરી પ્રેરણા અને પથદર્શન પ્રાપ્ત કરવા તત્ત્વજ્ઞ અનુભવીઓનાં વચનરૂપ શાસ્ત્રગ્રંથો તરફ વળે. એ સ્વાભાવિક છે.
કિંતુ શાસ્ત્રાધ્યયનમાં છે. પ્રારંભિક ભૂમિકાએ, દાર્શનિક વિવાદના કળણમાં ન ફસાઈ જવાય એ સાવધાની શ્રેયાર્થીએ રાખવી રહી. નહિતર સંભવ છે કે જીવનભર શાસ્ત્રાધ્યયન કરતા રહેવા છતાં મોક્ષમાર્ગની સાચી સમજણથી તે દૂર રહી જાય.
કોરું પાંડિત્ય મુમુક્ષુનું લક્ષ્ય ન હોઈ શકે. સાધનાની દૃષ્ટિએ શાસ્ત્રશ્રવણ, વાચન કે અધ્યયન પાછળનો હેતુ માત્ર જાણપણું મેળવવું એ નહિ પણ વૈરાગ્ય અને શ્રદ્ધાને દૃઢ કરવાં, મોક્ષમાર્ગની સ્પષ્ટ સમજણ મેળવવી, એ માર્ગે પ્રવૃત્તિ અને પ્રગતિમાં સહાયક તત્ત્વો કયાં છે તે જાણી એને જીવનમાં અપનાવવાની પ્રેરણા અને ઉત્સાહ પ્રાપ્ત કરવાં