________________
* * મુમુક્ષુની બે પાંખ –વૈજ્ઞાનિકદૃષ્ટિ અને સાધકવૃત્તિ
પોતાના મત-પંથ-સંપ્રદાયગત વિધિવિધાન અને ક્રિયાકાંડ પૂરાં કરી આપવા માત્રથી ધર્મ કર્યાનો સંતોષ સાધકવૃત્તિના આત્માઓને થતો નથી. સાધક પોતાની આંતરપ્રકૃતિ ઉપર વિજય મેળવવા મથતો આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રનો એક પ્રયોગશીલ વૈજ્ઞાનિક છે. તે પરિણામલક્ષી હોય છે. પોતાનાં સાધનો બરાબર કામ આપે છે કે નહિ તેનું કોઈ પણ વૈજ્ઞાનિક તટસ્થતાથી નિરીક્ષણ-પરીક્ષણ કરે છે અને તેમાં કાંઈ ત્રુટી દેખાય તો તે સુધારે છે, જરૂર જણાય તો તે સાધન બદલે પણ છે. આમાં સાધન પ્રત્યેના પોતાના મમત્વને તે આડે આવવા નથી દેતો.
વિશેક વર્ષ પહેલાં, ૧૯૫૮ના ઑગસ્ટ મહિનાની ૧૦મી તારીખે અમેરિકાએ ચંદ્ર ઉપર રૉકેટ મોકલવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. તે રૉકેટ ઊપડ્યા પછી ૭૭ સેકંડે બેકાબુ બન્યું. તરત કેનેવરલે ભૂશિર પર આવેલા રૉકેટ મથકે બંટન દાબીને, રેડિયો મોજાં વડે રૉકેટમાં ધડાકો કરીને, તેને તોડી પાડવામાં આવ્યું. પછી સમુદ્રમાં તૂટી પડેલ એ રૉકેટનો ભંગાર હાથ કરવા બર્જર્સ મરીન સાલ્વેજ કોન્ટેટર્સને સંદેશો મોકલવામાં આવ્યો કે, મળે એટલો ભંગાર દરિયામાંથી કાઢો. * વર્ષોની ભારે જહેમત અને લાખોના ખર્ચે તૈયાર કરેલ, એક ઇંચે દોઢ લાખ રતલનો ધક્ક ધરાવતા તોતિંગ એન્જિનવાળું એ રૉકેટ ઊપડ્યું કે બીજી જ મિનિટે તેને તોડી પાડતાં એ વૈજ્ઞાનિકોનો જીવ કેમ ચાલ્યો હશે? પણ, સાધ્યને નજર સામે રાખીને પ્રયોગ કરનારને પોતાના સાધન પ્રત્યેનું આંધળું મમત્વ પરવડતું નથી. એ કિંમતી રૉકેટને તોડી પાડી, એનો ભંગાર હાથ કરી, એ બેકાબૂ કેમ બન્યું તેનું સંશોધન કરવા પાછળ બુદ્ધિ, શ્રમ અને ધન ત્રણે ખરચતાં એ વૈજ્ઞાનિકો ન અચકાયા. આજે જે સફળ અવકાશી ઉડયનના સમાચાર આપણને મળે છે તે આવા મધ્યસ્થ બુદ્ધિના અન્વેષણપૂર્વકના પુરુષાર્થનું પરિણામ છે.
