________________
શ્રી જિનના અજેન” અનુયાયીઓ
सेयंबरो य आसंबरो य, बुद्धो व अहव अन्नो वा। समभावभावियप्पा, लहई मुक्खं न संदेहो ।
–શ્રી જયશેખરસૂરિ, સમ્બોધસત્તરી, ગાથા ૨.
સ્યાદ્વાદથી ભાવિત મતિવાળા આપણા પૂર્વાચાર્યોએ અસંદિગ્ધ ભાષામાં એ વાત ભારપૂર્વક જણાવી છે કે સાધક શ્વેતાંબર હોય કે દિગંબર, જૈન હોય કે બૌદ્ધ હોય, શૈવ હોય કે વૈષ્ણવ-એણે જો સમત્વ પ્રાપ્ત કર્યું હોય તો એની મુક્તિ નિશ્ચિત છે. એમનો ઝોક ધર્મના બાહ્ય આકાર-પ્રકાર ઉપર નથી પણ તેના આંતરિક સત્ત્વ ઉપર છે.
સાધનાના બે અંશ છે: એક આંતરિક અને બીજો બાહ્ય. ભાવવિશુદ્ધિ અંતરની સ્થિતિ છે; તે. છે ક્ષમા, સરળતા, નમ્રતા, નિરીહતા, સમભાવ વગેરે ગુણો રૂપે વ્યક્ત થતી મન:શુદ્ધિ, એની પ્રાપ્તિ અર્થે જ બહારનો વ્યવહાર–વિધિ-નિષેધ, વ્રત, નિયમ, સત્સંગ, સ્વાધ્યાય, અનુષ્ઠાનાદિ ઉપદેશાયાં છે. એ બાહ્ય વ્યવહારનું કલેવર કેવું ઘડાય એનો આધાર છે સાધકની આંતર-બાહ્ય પરિસ્થિતિ. તેથી સાધકોને પ્રાપ્ત ભિન્ન ભિન્ન દેશ-કાળ-સંયોગો અનુસાર તેમની સાધનાનો બાહ્ય દેહ જુદો પડવાનો. દેશ-કાળ-સંયોગ બદલાતાં રહે છે તેમ, વ્યકિતની આત્મવિકાસની ભૂમિકા પણ બદલાતી જતી હોય છે, તેથી વ્યવહારમાર્ગનાં સાધનોનું બાહ્ય કલેવર સદા સૌને માટે એકસરખું ન રહી શકે. આથી, વિભિન્ન દેશ, કાળ અને પરિસ્થિતિમાં જન્મેલા ધર્મપંથોનાં બાહ્ય વિધિ-વિધાનો અને ધાર્મિક કર્મકાંડો તથા ધર્મોપદેશની શૈલી એકબીજાથી ભિન્ન રહે છે. કિંતુ, ધર્મનું આંતરતત્ત્વ તો સર્વ દેશ-કાળમાં એકસરખું અને અચલ છે. વિભિન્ન મત-પંથોમાં રહેલ એ સર્વસામાન્ય આંતરતત્ત્વ જ સદ્ધર્મ છે, અને એ જ એક તાત્ત્વિક મોક્ષમાર્ગ છે. ‘વૈરાગ્ય-કલ્પલતા’ નામના ગ્રંથમાં ઉપા. યશોવિજયજી મહારાજે આ તમને અસંદિગ્ધ ભાષામાં વાચા આપી છે.