Page Text
________________
પરિશિષ્ટ-વ
‘લૌકિક’ અને ‘લોકોત્તર' ધર્મની ભેદરેખા
3
આભાસિક ધર્મપ્રવૃત્તિને કે પોતાના મત-પંથ-સંપ્રદાયને માન્ય અશુદ્ધ કર્મ-કાંડને જ મોક્ષસાધક ધર્મ માની લઈને મુમુક્ષુ ઠગાય નહિ તે માટે પ્રબુદ્ધ પૂર્વાચાર્યોએ ધર્મપ્રવૃત્તિ વિષયક એક બહુમૂલ્ય પૃથક્કરણ પ્રસ્તુત કર્યું છે. અમુક ધર્મપ્રવૃત્તિ કે વિચાર-વર્તન મોક્ષદાયી છે કે સંસારપોષક છે એ પારખવા માટે એ પૃથક્કરણ ‘એસિડટેસ્ટ' સમાન છે.
સૂચિત પૃથક્કરણ અનુસાર કોઈ પણ સત્પ્રવૃત્તિ, ધર્માનુષ્ઠાન કે આચાર-વિચારને પાંચ પ્રકારમાં વહેંચી શકાય. ‘યતિધર્મ બત્રીસી’ ‘વિશિકા' વગેરે ગ્રંથોમાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ પ્રતીક તરીકે ક્ષમા લઈને, તેને આ રીતે વિભાજિત કરી બતાવી છે:
૧. ‘જ્ઞાનીઓએ મુમુક્ષુને ક્ષમાં રાખવાનું કહ્યું છે, માટે મારે ક્ષમા રાખવી જોઈએ’ એમ વિચારીને—અર્થાત્ શાસ્રવચનને આગળ કરીને—ક્ષમા રાખવી તે વચન ક્ષમા.
૨. વચન ક્ષમાના ચિરકાળના અભ્યાસથી ચંદનગંધ ન્યાયે સ્વભાવરૂપ બની ગયેલ ક્ષમા તે ધર્મ ક્ષમા. આ પ્રકરણના પ્રારંભમાં ટાંકેલ બે સત્ય ઘટનાઓનો સમાવેશ આ કોટિમાં થાય. ચંદનને કાપો કે બાળો તો પણ તે સુગંધ જ આપે છે, તેમ કોઈ કાપે કે મારે તો પણ સહજપણે એના ઉપર પ્રેમ અને વાત્સલ્યની જ વર્ષા કરવાનો આ ગુણસંપન્ન મહાનુભાવોનો સ્વભાવ બની ગયો હોય છે. આ બે પ્રકાર લોકોત્તર ક્ષમાના છે.
હવે લૌકિક ક્ષમાના ત્રણ પ્રકાર જોઈએ :
૧. ‘અમુકે મારા ઉપર અમુક ઉપકાર કર્યો છે, મારે માથે એનું ઋણ છે, માટે એની સામે ન બોલવું—ન થવું જોઈએ” એમ વિચારીને કૃતજ્ઞતાપૂર્વક ક્ષમા રાખવી તે, અથવા ‘આ પ્રસંગે ખમી ખાવામાં લાભ છે’—એમ સમજીને ક્ષમા રાખવી તે ઉપકાર્ ક્ષમા.
૨. ‘આ પ્રસંગે જો ખમી નહિ ખાઉં તો મને એથી નુકસાન થશે. સામી વ્યકિત સત્તા, ધન કે બળ આદિથી મારાથી ચડિયાતી હોવાથી તેનો ખોફ વહોરવામાં લાભ નથી’—એમ વિચારીને રખાતી ક્ષમા તે અપકાર ક્ષમા.
૩. ‘ક્ષમા ન રાખું તો એથી થતા અશુભ કર્મબંધથી નરકાદિ ભવોમાં મારે એનાં કડવાં ફળ ભોગવવાં પડશે' આ ભયથી, કે મનુષ્ય ભવમાં ય એનાથી આવનારા સંભાવ્ય અનર્થોના ભયથી, રખાતી ક્ષમા તે વિપાક ક્ષમા.૨૨
ક્ષમાની જેમ નમ્રતા, સરળતા, સંતોષાદિનું પણ ઉપર મુજબ પૃથક્કરણ કરીને તેં લોકોત્તર અર્થાત્ મોક્ષસાધક છે કે માત્ર સામાજિક સદ્ગુણ છે તે જાણી શકાય. આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે ‘વિશતિવિંશિકા ગ્રંથમાં આ પૃથક્કરણની
| SR No. | 005904 |
| Book Title | Aapne Aatmnirikshan Karishu |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Amarendravijay |
| Publisher | Aatmjyot Prakashan |
| Publication Year | 1982 |
| Total Pages | 192 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 12 MB |