________________
[ ૪૨ ]
ચાર સાધન તેણે એ જ કામ કરવાનું હતું, કે હિન્દુસ્તાનના રાજાઓ . કેવા છે? રાજનીતિ કેવી છે? તેઓમાં સમજણ કેટલી છે? આ બધું જાણીને એણે ત્યાં જઈ હેવાલ રજૂ કરે.
અહીં આવીને એ સીધે લખનૌના દરબારમાં બેઠે. એની અંગ્રેજી ભાષા, રાજવી જાણતું ન હતું. રાજવીની ભાષા, અંગ્રેજ જાણતો ન હત; એટલે વચ્ચે દુભાષિયે રાખવામાં આવ્યું. તે અંગ્રેજીનું ઉદ્દે કહે, ને ઉર્દૂનું અંગ્રેજી કહે.
* * *
એ જમાનાના નવાબે નાચમાં, મુઝરામાં, નૃત્ય ને મહેફિલેમાં મસ્ત હતા. તેઓને પિતાના રાજ્યની કે પ્રજાની ચિંતા ન હતી. બધું ય કામકાજ રાજ્યના મંત્રીઓ કરી લેતા.
નવાબે ઇંગ્લેન્ડના એલચીને પ્રશ્ન કર્યો: “તમારા રાજાને બેગમે કેટલી છે?” દુભાષિયે રાજનીતિમાં નિપુણ હતું. તેણે વિચાર્યું કે જે આ પ્રમાણે હું અંગ્રેજને પ્રશ્ન પૂછીશ તે તેને લાગશે કે આ નવાબે એકલી ભેગની જ વાત કરે છે. એટલે દુભાષિયાએ ફેરવીને પૂછ્યું: “આપના કેબિનેટમાં કેટલા સભ્યો બેસે છે?”
એલચીએ જવાબ આપ્યો ૨૧૨. દુભાષિયાએ નવાબને કહ્યું –૨૧૨ બેગમે છે.
પછી નવાબે પૂછાવ્યું કે તેના શાહજાદા કેટલા છે? એનું ભાષાંતર દુભાષિયાએ કરીને પૂછયું : “તમારી કેબિનેટના મેમ્બરને કેટલું ભથ્થુ મળે છે? ચૂંટણી તમે કેવી રીતે કરે છે?”
